ديرو غازي خان شهر
ديرو غازي خان پُل کان ٽيهارو کن ڪلو ميٽر اولهه ۾ آهي. زمين مِٺي آهي جيڪا درياهه صدين جي عمل ۾ ٺاهي آهي. هاڻي سٺڙو شهر آهي. رڪشائون، ٽيڪسيون، بسون ۽ انهن سان لاڳاپيل ننڍا ننڍا ورڪشاپ. واٽ تي هنڌ هنڌ ويندي شهر جي ويجهو به تنبن جي آبادي ڏسڻ ۾ ٿي آئي. انهن تنبن ۾ نه ته ڪي سرڪاري ماڻهو هئا ۽ نه وري افغانن جون ڪئمپون هيون. انهن ۾ مقامي ماڻهو هئا. ائين ٿي لڳو ڄڻ اهي تنبو افغان پناهه گير ڪئمپن مان چوري ٿي وڪاڻل هجن. جيڪي مقامي ماڻهن خريد ڪري جهڳين طور استعمال ڪيا آهن.
واٽ تي هنڌ هنڌ زراعت کاتي جون هدايتون بورڊن تي پڙهڻ ۾ اچن ٿيون. زراعت کاتي وارا سنڌ ۾ به هدايتون هڻندا آهن پر اهي ايتريون ته ڇسيون ۽ سطحي هونديون آهن جو انهن مان ڪنهن به قسم جي لاڀ جي اميد نٿي رکي سگهجي، مثال طور : سنڌ ۾ لکيل هوندو آهي، ”پيداوار وڌايو“ يا ”ڀاڻ استعمال ڪيو“ وغيره پر هتي هر هنڌ اهي هدايتون نظر اچن ٿيون ته ڪهڙي مند ۾ ڪهڙي شيءِ پوکيو. ڇا پوکيو. پوءِ ڇا ڪيو ۽ ان کانپوءِ ڇا ڪيو؟ جيڪڏهن توهان فلاڻو ڪم نه ڪيو آهي ته پوءِ هاڻي توهان کي ڇا ڪرڻ گهرجي. ڪهڙي زمين تي ڪهڙي کيتي ڪيو. ڪهڙي قسم جي زمين تي ڪهڙي پوک ڪيو ۽ ان ۾ ڪهڙي قسم جو ڀاڻ نائٽروجن وغيره استعمال ڪيو. سچ پچ ته پنجاب سرڪار پنجاب جي رستن کي ’اوپن زرعي يونيورسٽي‘ ٺاهي ڇڏيو آهي.
تاريخ جاگرافي
ضلعي ديري غازي خان جي ڊيگهه 190 ميل ۽ ويڪر 12 کان 63 ميل آهي. ان جي اوڀر ۾ سنڌو، ڏکڻ ۾ راڄڻ پور، اولهه ۾ سليمان جبل ۽ اتر ۾ ديرو اسماعيل خان آهي. مقامي ٻوليءَ ۾ جبل کي ’روهه‘ چون ٿا جيڪو ٺيٺ سنڌيءَ جو لفظ آهي. جيئن سکر لڳ واقعي شهر روهڙيءَ جي معنيٰ آهي ننڍڙي ٽڪري (روهه + ڙي) يا جيئن بروهيءَ جي لفظي معنيٰ آهي جابلو (ب + روهي). ائين ٿو لڳي ته اهي ئي جابلو ماڻهو وقت به وقت جبل تان لهندا سنڌوءَ جي ڪناري آباد ٿيندا ويا آهن. مٿي جبل تي بُزدار، کيتران، مري، بگٽي ۽ ٻيون بلوچ قومون آباد آهن. انهن کان پرتي پٺاڻ آباديون آهن. آباديءَ جي لحاظ کان ديرو اسماعيل خان سڀ کان وڏو شهر آهي. 1867ع جي انگن اکرن موجب تحصيل ديري غازي خان جي آبادي هڪ لک چاليهه هزار هئي. ٻين تحصيلن جي آبادي ڪجهه هن ريت هئي: ڄام پور 62 هزار ۽ راڄڻ پور 72 هزار. ديري غازي خان کي هر دور ۾ وڏي اهميت حاصل رهي آهي ڇو ته اتي گذريل صديءَ ۾ به باقاعدي فوجي ڇانوڻي موجود هئي.
جيتوڻيڪ هن وقت سياسي طور تي ديرو غازي خان پنجاب جو حصو آهي پر پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ به ديري غازي خان جي الهندي ڀاڱي کي سنڌ جو حصو سمجهيو ۽ سڏيو ٿي ويو. منشي حڪم چند (1876ع) ۾ لکي ٿو ته، ”ديري غازي خان جا اتر کان ڏکڻ تائين ٻه علائقا آهن هڪ سنڌ ۽ ٻيو پچاهد (اولهه). ٻنهي علائقن جي وچ واري حصي کي دندا سڏيو ٿو وڃي. سنڌ وارو علائقو درياهه کي ويجهو آهي. پچاهد سنڌ جي اولهه وارو ڀاڱو آهي.
سؤ سال اڳ تائين هن درياهه ۾ سيسر، لڌڙا، ٻلهڻ، ڪڇون ۽ ڪُميون جام هيون. ڪناري تي شينهن، گدڙ، سهو، بگهڙ ۽ لومڙي جو ذڪر ملي ٿو. واپاري لحاظ کان ديرو غازي خان ٻيڙين رستي شڪارپور ۽ مکڊ تائين مختلف شهرن سان ڳنڍيل هو. ان واپار ۾ آگبوٽ به حصو وٺندا هئا.
موسم
آبهوا جي لحاظ کان ضلعو خشڪ ۽ سرد آهي. سنڌوءَ جي ڪناري واري علائقن ۾، جابلو علائقن جي ڀيٽ ۾ گرمي گهٽ پوي ٿي. جون جي مهيني ۾ عام طور 120-115 ڊگريون گرمي پوي ٿي. جنوريءَ ۾ 68 کان 47 درجا رڪارڊ ڪيا ويا آهن. سڄي ضلعي ۾ ڄام پور جي آبهوا کي بهتر سمجهيو وڃي ٿو. ڪنڌيءَ واري علائقي ۾ تپ (مليريا) جي بيماري عام آهي. ميداني علائقي ۾ کوهن جو پاڻي مٺو آهي. جبل جو پاڻي ايترو کارو آهي جو دست ڪريو وجهي. ڪٿي ڪٿي مٺو پاڻي به ٿئي ٿو. گرميءَ جي مند ۾ ايتري سخت گرمي پوي ٿي جو ماڻهو ٻن پهرن جو ٻاهر نڪري نٿو سگهي، ان ڪري جابلو ماڻهو اونهاري ۾ سنڌوءَ جي ڪناري ڏانهن لڏيو اچن.
منشي حڪم چند اڃ ۽ گرميءَ جي صورتحال بابت هڪ مقامي قصو قلمبند ڪيو آهي، جنهن کي پڙهي جابلو ماڻهوءَ جي سخت زندگيءَ جي تصوير سمجهي سگهجي ٿي. هو لکي ٿو، ”هڪ عورت پنهنجي ٻار کي هڪ ٿنڀ سان ٻڌي قلف هڻي ٻاهر ڪم تي هلي وئي. ٻار اڃ کان روئيندو رهيو، ڪافي دير کانپوءِ هڪ اجنبي ماڻهو اچي اتان لنگهيو جنهن رڙيون ٻڌي در کوليو ۽ ٻار کي پاڻي پياريو. ايتري ۾ ٻار جي ماءُ اچي نڪتي ۽ اجنبيءَ تي ڏاڍي ڪاوڙي ته هن ٻار کي پاڻي ڇو پياريو! عورت پنهنجي ٻار کي اڃ سهڻ جو عادي پئي ڪيو.“ اڄ ته اجنبيءَ پاڻي پياريو هو، ٻار کي ته سڄي عمر اڃ سَهڻي هئي.
جبل ۾ ڪڏهن ڪڏهن هڪ اهڙي هوا لڳي ٿي جيڪا ماڻهو ماريو وجهي. ان کي ’ڇلا‘ چون. جبل ۾ جتي نه پاڻي ۽ نه وڻ اتي کاڻين ۾ ڦٽڪي ۽ گندرف جا ذخيره آهن. جڏهن هوا تيز هوندي آهي تڏهن انهن جبلن مان بخار جوش کائي ٻاهر نڪرندا آهن ۽ هوا ۾ ملي ساهوارين شين کي منجهائي وجهن ٿا. ان هوا کان بچڻ لاءِ جابلو ماڻهن هڪ طريقو ڳولي ڪڍيو آهي، بصر ۽ پاڻي. اڪثر جابلو ماڻهو پاڻ سان بصر ۽ ماني رکندا آهن ته جيئن ان ’ڇلي‘ جي اثرن کان محفوظ رهن.
قديم علاج
جابلو ماڻهن وٽ تپ جو علاج به عجيب آهي. هاڻي ته ڊاڪٽر گهڻا ٿي ويا آهن پر ڏورانهين ٻهراڙين ۾ اهو طريقو اڃا جاري آهي. جڏهن ڪو ماڻهو بيمار ٿئي ٿو تڏهن هڪ رڍ ڪهي ان جو چمڙو لاهي مريض جي جسم کي اوڍيو ڇڏين. چمڙو مريض جي جسم کي چهٽيو وڃي. پوءِ چمڙي کي وارن کان جهلي ڇڪين. ان طرح چمڙو اکڙجي ٻيهر چنبڙيو وڃي. اهو عمل گرميءَ ۾ 12 ڪلاڪ ۽ سياري ۾ 8 ڪلاڪ جاري رهي ٿو. پوءِ چمڙو لاهيو ڇڏين. بخار لٿو ته ٺيڪ نه ته ٻئي ڏينهن ٻي رڍ ڪهي ساڳيو عمل ڪن. سندن خيال آهي ته چمڙو بخار کي چُهي وٺي ٿو. ڪنهن کي نانگ ڏنگي ته ان جو علاج به ساڳيو ڪن، سائيءَ جو علاج به اهو ئي آهي.
شهر جو ماضي
جتي اڄ ڪلهه شهر آهي، ڪنهن وقت ۾ اتان درياهه لنگهندو هو. جڏهن زمين ظاهر ٿي تڏهن (1698ع) غازي خان مِروڙاڻي Mirorani (بلوچ) جنهن جو پيشو مال پالڻ هو، هتي اچي ديرو ڄمايو ڇو ته هتي گاهه سٺو ٿيندو هو. اها اڄ کان اٽڪل ٽي سؤ سال اڳ جي ڳالهه آهي. هيءُ شايد اهو دور آهي جڏهن لاڏائو لوڪ هوريان هوريان ۽ وڏي تعداد ۾ سنڌوءَ جي ڪنڌيءَ تي ڳوٺ ٻڌڻ لڳا هئا: هوريان هوريان ٻيا لوڪ به وهندا ويا ۽ ڳوٺ وڏو ٿيندو ويو. ايستائين جو مغلن ۽ بهال خان جي عملداريءَ وقت ڪجهه سختين سبب شهر جي ترقي بيهجي وئي ۽ پوئتي پير ڪيائين. ان کانپوءِ وري اڳتي وڌيو، رونق وڌڻ لڳي ۽ پڪيون عمارتيون ٺهيون. هتي هڪ قلعو به ٺهيو جنهن الهندي حصي ۾ هڪ ڪشادي بازار، ڏکڻ ۾ جايون ۽ اتر ۾ جاين سان گڏ ٿاڻو ٺهيو. قلعي ۾ وڏن ماڻهن جا گهر هئا، شهر جي رٿابنديءَ ۾ ڪئپٽن سنڊيمن جو به حصو آهي. منڍ ۾، هيءُ ماڳ جابلو معيشت جي مارڪيٽ بڻيو ڇو ته خراسان ۽ روهه جا ماڻهو هتان ئي لنگهندا ۽ واپار ڪندا هئا.
قديم مندر ۽ مسجدون
شهر ۾ پنج قديم مسجدون آهن. مسجد خانيوال، جيڪا نواب غازي خان ٺهرائي هئي. مسجد ۾ چيني (ڪاشي) جي عمدي ڪاريگري هئي ۽ اندروني ٿنڀا ڪاٺيءَ جا ٺهيل هئا. ٻي مسجد نواب عبدالجبار خان 1235 هجريءَ ۾ ٺهرائي جيڪا سکن جي دور ۾ ڌرم شالا بڻجي وئي ۽ پوءِ ٻيهر مسجد ڪئي وئي. ٽين مسجد 1165 هجريءَ ۾ ٺهي جنهن کي سکن ڌرم شالا ڪري ڇڏيو پر پوءِ مسجد بحال ٿي. چوٿين مسجد حاجي محمد خان واري هئي جنهن کي پڻ ڌرم شالا بڻايو ويو. ان ۾ هڪ هندو خدمتگار رهندو هو جنهن کي پوءِ ڪڍي مسجد بحال ڪئي وئي. پنجين مسجد ڪلاله واري هئي جيڪا نواب محمود خان گوجر ٺهرائي هئي.
مندرن جو تعداد سري گوپي ناٿ سميت ڪل پنج آهي پر هن وقت انهن جا نالا ماڻهن کان وسريل آهن. منشي حڪم چند انهن جا نالا مندر سري گوپي ناٿجِي، مندر شيامجِي، مندر رام رائجِي، مندر نرا سنگهاجِي ۽ مندر ڍنڍلالجِي ڄاڻايا آهن. يعني اڄ کان هڪ سؤ سال اڳ اهي مندر چڱا آباد ٿا ڏسجن.
گوپي ناٿ مندر شهرجي وچ ۾ آهي جيڪو ٺٽي ۽ شڪارپور جي وچ ۾ ڪنهن تعلقي سيورن (؟) کان آيل سائين لالجِي ٺهرايو هو. سؤ سال اڳ مندر ۾ هڪ مورتي به هئي جنهن بابت مشهور هو ته گورڌن جبل ۾ ڪيئي سال تپيسا ڪرڻ کانپوءِ گوپي ناٿ (ڪرشن) ظاهر ٿي کيس ڏني هئي. روايت موجب مورتي گورڌن جبل مان ظاهر ٿي لالجيءَ کي هٿ مان جهلي کيس چيو ته مون کي سنڌ وٺي هل، هُتي هر ڌرم جا ماڻهو تنهنجي سيوا ڪندا. چون ٿا ته اها مورتي پاڻ پنڌ هلي ديري غازي خان تائين آئي ۽ لالجِي سندس پويان پويان آيو. ائين به چيو وڃي ٿو ته هيءَ اها ئي مورتي آهي جنهن جي پوڄا شري ڪرشن پاڻ دوارڪا ۾ ڪئي هئي. مورتي 1641ع ۾ هتي آئي. ان هنڌ پوءِ مسلمانن مسجد ٺاهي جنهن ڪري اها مورتي پوءِ مندر ۾ رکي وئي. سؤ سال اڳ تائين ان مندر جي سنڀال ڪندڙ شخص لالجيءَ جي نسل مان هو ... هر روز پنج ڀيرا مورتيءَ جو درشن ڪرايو ويندو هو.
شيام جِي مندر به ڪرشن مندر آهي. جيڪو 1698ع ۾ ٺهيو. بعد ۾ خراساني حاڪم مشهور شاهه مندر ڊهرائي ڇڏيو ۽ مورتي تونسه هلي وئي. ستن سالن کانپوءِ واپس آئي، تڏهن ٻيو مندر ٺاهي مورتي رکي وئي. ان مندر جا سيوڪ نانگيه آهن جيڪي اصل ٺٽي جا آهن. رام جي مندر ۾ هڪ سماڌيءَ جي پوڄا ٿيندي هئي. نراسنگهه مندر جي وڌيڪ ڄاڻ نه آهي. البت هندو ڏندڪٿا ۾ وشنو ڀڳوان جي هڪ اوتار کي ’نراسنگهه‘ چيو وڃي ٿو جيڪو اڌ شينهن ۽ اڌ ماڻهو هو. نراسنگهه اوتار هِرڻياڪشپ کي ماريو هو. ڍنڍ لال گر ديري غازي خان کان ڏکڻ ۾ ويهه ميل پري آهي جتي بڙ ۽ پپر جا وڻ آهن. چيٽ جي پهرين نون راتين ۾ هتي ميلو لڳندو هو. هتي شرو ع ۾ پاڻي نه هو پر پوءِ لال گر سنياسيءَ جي چوڻ تي درياهه هيستائين آيو ۽ ڍنڍ ٺاهي هليو ويو. هندو لوڪ ان پاڻيءَ کي پَوتر ڀانئين ٿا.
علائقي جي تاريخ کي هن تسلسل ۾ ڏسي سگهجي ٿو ته اسلام کان اڳ هتي هندو ۽ ٻُڌ آباد هئا ڇو ته مٿي اتر ۾ ٽيڪسيلا ٻڌن جو ڳڙهه هو. جڏهن مسلمان آيا تڏهن ڪجهه غير مسلم لوڪ مارجي ويا، ڪجهه ڀڄي ويا ۽ باقي ڪي وڃي بچيا. مهڙ ۾ هتي پٺاڻ هئا، ڏکڻ طرف يعني هاڻوڪي ڄام پور طرف گوپ چاڻي، سومرا، لانگاهه ۽ ماڇي آباد ٿيندا ويا. پوءِ چانڊيا، احمداڻي، گوپانگ، مزاري ۽ ڊيشڪ آيا.
جيئن انساني تاريخ جو دستور آهي تيئن هتي به ٿيو. هر نئين ۽ طاقتور قوم اڳ کان ويٺل قوم کي ڊوڙائي ڪڍيو. هوريان هوريان بلوچن پٺاڻن کي ڪڍي ڇڏيو ۽ هندو ڪي آڱرين تي ڳڻڻ جيترا وڃي بچيا، سي به جبلن ۾. هاڻوڪا هندو گهڻو پوءِ آيا. ان کان سواءِ سؤ سال اڳ جي رڪارڊ موجب هتي ڇاٻڙا، منجهال، نارنگ، سندا، چانڊيا، ترينجا، انڙيجا، لُنڊ، دودا، سينجا، گنواترا، نهال، هنس، برماني، ڪڪڙيجا ۽ ٻيا ڪيئي قبيلا هئا. اهي سڀئي هندو اروڙه کتري لوڪ سمجهيا وڃن ٿا. چون ٿا ته جڏهن پرشرام اوتار کترين کي ناس ڪرڻ شروع ڪيو، تڏهن بچيل کترين شري پرشرام کي وڃي منٿ ڪئي ته اسان کتري ناهيون، جان بخشي ٿئي. تڏهن پرشرام کين ڇڏي ڏنو ۽ اهي اروڙه مشهور ٿيا. ٻي ڪٿا موجب مهاڀارت واري لڙائيءَ ۾ هنن لوڪن پنهنجي راجا دروپد جو ساٿ نه ڏنو هو ۽ هندستان مان نڪري ويا هئا تڏهن کان اروڙه مشهور ٿيا. اروڙه جي لفظي معنيٰ آهي ڪنهن شيءِ تي ’سوار‘.
بلوچن جي تاريخ اڄ تائين سراسر راز آهي. جڏهن کان چاڪر خان رند ۽ گهرام خان لاشاريءَ جي جنگ ٿي، ان کانپوءِ جي تاريخ ۽ شجرا هنڌ هنڌ ملن ٿا پر ان کان اڳ هو ڪير هئا ۽ ڪٿان آيا؟ ان تي وڏو بحث جاري آهي. ڪي بلوچ پاڻ کي حضرت امير حمزي جو اولاد سڏائين ٿا ته ڪي پنهنجو شجرو قديم عراق جي نمرود بلوص سان ڳنڍين ٿا. حقيقت ڪجهه به هجي پر قديم تاريخن ۾ بلوچن بابت به حوالا ضرور ملن ٿا. پهريون حوالو ’مهاڀارت‘ جو آهي. جڏهن مهاڀارت لڙائيءَ کان پوءِ اشوميڌيگيه لاءِ نڪتل ارجن جي گهوڙي جي واڳ سنڌ جي بلوچن (ٻل ۾ اوچن) جهلي. ٻيو حوالو ’شاهنامي‘ جو آهي جنهن موجب هندستان کان واپسي مهل نوشيروان بلوچن کي سيکت ڏني. نوشيروان حضرت امير حمزي جو همعصر هو. پر اهو شاهه نامو گهڻو پوءِ (1010-977) جو لکيل آهي جنهن ۾ شاعراڻو مبالغو ۽ ڏند ڪٿائي ڳالهيون لکيل آهن.
سياسي ڇڪتاڻ
شهر ۾ هڪ قديم ۽ سهڻي عمارت ڏسي اسان جا پير بيهجي ويا. سهڻو ڪاٺ جو ڪم، سنگ مرمر جو استعمال پر هاڻي هر شيءِ اهڙي نڍال سپاهي وانگر هئي جيڪو گهڙي سواءِ ۾ ساهه ڏيڻ وارو هو. پڇا ڪئي سون، ”هيءَ جاءِ ڪڏهن جي آهي؟“
”پراڻي آهي هندن جي هئي، پاڪستان ٺهڻ کان اڳ ...“ هڪ جهوني چيو، ”هاڻي هڪ مهاجر جي ملڪيت آهي، هن کي ڪليم ۾ ملي هئي، جاءِ جي مرمت ڪڏهن به نه ٿي آهي“ جهوني جي جواب ۾ لاپرواهي هئي. اها عمارت هندن جي وقت ۾ بينڪ هئي، هاڻي ان ۾ هڪ ڀڳل ٽٽل دڪان ۽ گهر هو. ”شروع شروع ۾ ڏاڍي شاندار بلڊنگ هئي ...“ هڪ ماڻهو وچ ۾ چيو ”ڪنهن ڪرڙو پتيءَ جي جاءِ هئي.“
”مان توهان کي ٻڌايان ٿو ...“ هڪ ٽئين ماڻهو وچ ۾ ڳالهايو، ”ديرو غازي خان ايترو قديم ناهي جيترو توهان سمجهو ٿا. اڳوڻي شهر کي درياهه پائي ويو هو (1910ع ۾). هيءُ نئون شهر آهي ... وڌ ۾ وڌ ستر اسي سال پراڻو، پاڪستان ٺهڻ کان ٽيهه سال اڳ هتي نئون شهر ٺهيو آهي ... اڳوڻو ديرو غازي خان ائين هو جيئن سمجهو کڻي ملتان آهي.“
ديرو غازي خان هن وقت مهاجرن سان ٽٻيل آهي. اهي مهاجر پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ دهلي ۽ ڀرپاسي جي علائقن کان هتي آيا آهن. ڪو ڪو ماڻهو اوڀر پنجاب جوآهي، نه ته هر مهاجر جي مادري ٻولي اردو آهي. شهر جي ڪاروبار ۽ شهري ادارن تي سندن قبضو آهي. مونکي اصل مقامي ماڻهو ٻئي درجي جا شهري نظر آيا جن جي مادري ٻولي سرائيڪي هئي. ٻهراڙيون سرائيڪي لوڪن جون هيون پر شهرن تي مهاجرن جو قبضو هو. جيڪڏهن ڪو ائين چوي ته ديرو غازي خان سرائيڪين جو شهر آهي ته اها دعويٰ سچي نه ٿيندي. شهر ۾ اڌو اڌ آبادي مهاجرن جي آهي جيڪي تعليم ۽ وسيلن ۾ اڳتي آهن. ويهه سيڪڙو پنجابي آبادي آهي باقي ٽيهه سيڪڙو سرائيڪي آهي. يعني اصلوڪا رهواسي اقليت ۾ تبديل ٿي چڪا آهن.
شهر جو سياسي ماحول ڪافي ڇڪتاڻ وارو محسوس ٿئي ٿو. هتان جي مهاجرن جو ڪراچيءَ جي ايم ڪيو ايم سان گَهرو رابطو آهي پر سرائيڪي لوڪن کان ڊنل آهن. ايم ڪيو ايم جو وجود مهاجرن جي گهرن ۾ آهي. سندن اکيون ٻڌائين ٿيون ته جنهن مهل کين موقعو مليو ڪو نه ڪو ممڻ مچائيندا. رستن تي نڪري فتنو پکيڙڻ جي في الحال همت نه اٿن. سرائيڪي لوڪن سان ڪا به همدردي يا دوستاڻو نه رکيو اٿن. شهر ۾ مهاجرن جي هڪ شادي هئي. ڄڃ نواب شاهه کان آيل هئي. گهوٽ به مهاجر هو.
شهر جي ديوارن تي لکيل نعرا سياسي ماحول جو عڪس پيش ڪن ٿا. هڪ ديوار تي لکيل آهي:
“مارينگي مر جائين گي، سرائيڪستان بنائين گي!”
ٻي جاءِ تي لکيل آهي:
“جاگ سرائيڪي جاگ، ڀاگ پنجابي ڀاگ!”
ٽين جاءِ تي لکيل آهي:
“سرائيڪي قوم ڪا نعرا هئه، تاج لانگاهه قائد همارا هئه!”
اهي نعرا پاڪستان سرائيڪي پارٽيءَ پاران لکيل آهن.
آڏو هڪ شوالو بيٺو هو، پٿر جي چوڪنڊي عمارت مخروطي گنبذ ۽ پوءِ ان تي پلاسٽر ۽ سهڻي اُڪر. چوڪنڊي عمارت جي مٿئين ڀاڱي ۾ ٽي مورتيون: رام، لڪشمڻ ۽ هنومان جون هيون. رام ۽ لڪشمڻ تير ڪمان کنيو بيٺا آهن ۽ هنومان جي هڪ هٿ ۾ گدا آهي ٻئي هٿ جي تريءَ تي هماليه کڻي لنڪا ويندو نظر ٿو اچي، جتي رام ڪٿا موجب لڪشمڻ راوڻ جي پٽ اِندر جِيت ميگهه ناٿ جو هڪ زهريلي تير لڳڻ سبب بيهوش ٿي ويو هو. ان موقعي تي حڪيمن هنومان کي روانو ڪيو هو ته اهو هماليه جبل تان ’جيون ٻوٽي‘ کڻي اچي ته جيئن ان مان دوا تيار ڪري لڪشمڻ کي ڏني وڃي. ڇاڪاڻ ته هنومان اها ٻوٽي نٿي سڃاتي تنهن ڪري سڄو هماليه جبل تريءَ تي کڻي آيو هو!
مندر جي مخروطي چوٽيءَ تي مهاديو شو جي مورتي اڪريل آهي. مندر جي اندرين پاسي مورتيون ڀڳيون ويون آهن. هن وقت مندر ۾ ٻه اسڪول پيا هلن. مندر جي دروازي تي لڳل بورڊ تي لکيل آهي، ”پرائمري بوائز اسڪول نمبر-7، ديرو غازي خان.“ ٻئي بورڊ تي لکيل آهي، ”نئين روشني اسڪول براءِ طلبا، بلاڪ نمبر ايم، ديرو غازي خان.“ پرائمري بوائز اسڪول ڪافي وقت کان هلندڙ آهي، نئين روشني اسڪول هاڻي کليو آهي.
شهر مان اخبار خريد ڪري پڙهڻ جو موقعو گهڻن ڏينهن کانپوءِ مليو. هندستان ۾ ’بابري مسجد‘ تان ڦڏو کڙو ٿيو آهي. هندو چون ٿا ته اها جاءِ اصل ۾ شري رام چندر جي جنم جي جاءِ آهي. تنهن ڪري اتي مسجد ڊاهي رام مندر ٺاهجي. مسلمان چون ٿا ته اهو ڪوڙ آهي، ايوڌيا جا کنڊر اتي آهن ئي ڪو نه جو رام اتي ڄائو هجي. مسلمان مسجد ڊهڻ نٿا ڏين ... پر هتي ديري غازي خان ۾، ديري اسماعيل خان ۾، ڪالاباغ ۾، ۽ مکڊ شريف ۾ اسان جيڪي ڪجهه ڏٺو اهو تصوير جو ٻيو رخ آهي.
شهر ۾ خوشيءَ جي هڪ ٻي تقريب به هئي. دهل جي ٿاپ تي رقص جاري هو، هيءُ به مهاجر هئا. صاف چٽي سنڌي ڳالهايائون. کدڙا نچيا ٿي، گهور جو سلسلو جاري هو. هڪ گهر ۾ چئن ڌيئرن کان پوءَ پٽ ڄائو هو. اڙدو ڳالهائيندڙ مهاجرن جا اوڀر پنجاب کان آيل مهاجرن سان ناتا بهتر ٿي لڳا ڇو ته هنن جي خوشين ۾ اهي به شامل هئا. شايد ڪنهن به سرائيڪي کي ڪوٺ نه هئي. صاف نظر ٿي آيو ته ديري غازي خان ۾ ٻه ڌريون هيون، ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ سرد ويڙهه هئي. هتان جو اسيمبلي ميمبر هڪ مهاجر آهي جنهن آءِ جي آءِ جي ٽڪيٽ تي چونڊ کٽي آهي.
هڪ مهاجر ڳيت ڏيئي پڇيو، ”ڪراچيءَ ۾ سنڌي مهاجر پاڻ ۾ ڇو ٿا وڙهن! ڏسو اسان هتي ڪو پاڻ ۾ وڙهون ٿا؟ بلڪل ڀائرن وانگر ٿا رهون.“ اهڙو ئي سوال ڪالاباغ ۾ به پڇيو ويو هو. پر ٻنهي سوالن ۾ فرق هو. ڪالاباغ وارن کي سنڌ مان بغاوت جي بوءِ پئي آئي پر هتي ديري غازي خان جي مهاجرن ڪراچيءَ جي صورتحال تي سنڌين جو مؤقف پئي سمجهڻ گهريو. هن همراهه جو سوال ئي غلط هو. ڪراچي ۾ سنڌي مهاجر ڪو نه وڙهيا آهن پر هر ڀيري مهاجر آبادي ڪڏهن پنجابين سان، ڪڏهن پٺاڻن سان ته ڪڏهن سنڌين سان وڙهي آهي. تازن فسادن ۾ به سنڌين مهاجر ڪو نه ماريا آهن. پر مهاجرن سنڌي گهرن تي حملا ڪيا آهن. ديري غازي خان جا مهاجر سرائيڪي آباديءَ سان ڪيترو ڀائپي سان هلي رهيا آهن؟ اهو ته شهر ۾ پير پائڻ سان ئي نظر اچي ويو. سچ به جيڪڏهن سرائيڪي ڌر ٿوري به سست هجي ها يا ديرو غازي خان اڄوڪي سنڌ ۾ هجي ها ته هتي به چڱي خونريزي ٿي چڪي هجي ها.
شوالي جو فوٽو ڇڪڻ مهل چڱا خاصا مهاجر ۽ پنجابي ڪٺا ٿي ويا هئا. بابري مسجد واقعي سبب سندن ذهن ٻَري رهيا هئا. گهڻن ماڻهن اسان کي عجيب غريب صلاحون ڏنيون هيون. هڪ مهاجر چيو، ”اسان کي پاڪستان ۾ هڪدم سڀ مندر ڊاهي ڇڏڻ گهرجن“ ٻئي چيو، ”توهان هڪدم سرڪار کي لکو ته بدلو وٺڻ لاءِ ائين ضرور ڪن“ ٽئين چيو، ”جڏهن هِتي مندر ڊهندا تڏهن هندستان ۾ مسجدون ڊهڻ کان بچنديون“ اسان شُڪر ڪيو جو هتي اسان مندرن جي معاملي ۾ گهڻي دلچسپي نه ڏيکاري نه ته شايد ماڻهو اسان کي دشمن جو ايجنٽ يا هندو سمجهي وڙهي پون ها!