ڪروڙ شريف
ڪروڙ شريف ۾ داخل ٿيڻ سان سڀ کان پهرين ڌيان ڪروڙ شريف جي وڏي درگاهه ڏانهن ڇڪجي وڃي ٿو. عام ماڻهو ان کي ’درگاهه لال عيسن ڪروڙ ‘ چون ٿا، پر ٻهراڙيءَ جي لهجي ۾ ’لالا سن ڪروڙ‘ چون. ماڻهن کان جيڪڏهن شهر بابت پڇبو ته ٺڙٺپ چوندا، ”جناب شهر ڪروڙ، ٿاڻو ڪروڙ، تحصيل ڪروڙ، ٽائون ڪميٽي ڪروڙ لالي سن (عيسن) دي.“
مکيه روڊ کان ٿورو اندر کاٻي پاسي هڪ ننڍڙو روڊ سڌو وڃي درگاهه جي دروازي تي کٽي ٿو. ان ننڍڙي روڊ جنهن کي درگاهه جي بازار چئجي ته بهتر، تي ٻنهي پاسي کان اٺ ڏهه ننڍا ننڍا دڪان آهن. دڪانن تي گلن جون چادرون، ڪپڙي جون چادرون، مصري، نبات ۽ اهڙيون ٻيون شيون وڪامجن ٿيون جيڪي معتقد خريد ڪري وڃي درويش جي قبر تي وجهن ٿا. جنهن وقت اسان پهتاسون دڪاندار مڙي آيا. ’مون کان وٺو‘ ’مون کان وٺو‘ - فقيرن پلئه ڇڪيا ’رب جي نالي‘ ’مسڪين آهيان‘ ’لالا سن ڪروڙ مرادون پوريون ڪريوَ!‘
درگاهه تي هڪ ننڍڙو ڪٽنب ترسيل هو، ٻه چار مسافر ورانڊي ۾ اهليا پيا هئا. هڪ ڪنڊ ۾ درگاهه جو مجاور ايندڙ ويندڙ کي نهارڻ ۾ مصروف هو. مجاور پنهنجو نالو غلام غوث ٻڌايو ۽ بزرگن وٽان مليل شجري جي هڪ ڪاپي ڪڍي ڏيکاريائين.
”هيءَ درگاهه 8-9 سؤ سال قديم آهي. درويش وڏي پهتل هستي آهي. سندن تعلق بهاءُ الدين ذڪريا سهروردي ملتاني سان آهي.“
پوءِ هن شجرو ٻڌائڻ شروع ڪيو: ”حضرت بهاءُالدين ذڪريا سهروردي ملتاني ولد حضرت مخدوم غوث لال حسين شاهه ذڪريا سهروردي. هي حضرت مخدوم آهي. غوث بهاءُ الدين ذڪريا جا پٽ ٿيا. حضرت شاهه رڪن عالم، حضرت رڪن الدين قطب عالم ذڪريا سهروردي ملتاني، حضرت غوث الدين ذڪريا سهروردي ملتاني، حضرت مخدوم غوث بهاءُ الدين ذڪريا سهروردي، حضرت غوث عالم ملتاني، حضرت غوث مخدوم لال حسين ذڪريا ملتاني، غوث عالم ڪروڙي ولد حضرت مخدوم سلطان ابوبڪر ڪروڙي ...“ شجرو ڪافي ڊگهو هو. مون شجرو وٺي ڏٺو 32-33 نسل لنگهي چڪا هئا.
درگاهه تي ڪو به گادي نشين ڪونهي. درگاهه اوقاف کاتي جي نظرداريءَ ۾ آهي. درگاهه تي مقبرو نواب غازي خان ٺهرايو هو جيڪو هن درويش جو مريد هو. هتي نه رڳو نواب غازي خان پر ديري اسماعيل خان جي باني نواب اسماعيل خان جي به قبر آهي. غازي خان عمر ۾ وڏو هو، هن کانپوءِ اسماعيل خان ۽ هن کانپوءِ دريا خان، پر هتي دريا خان جي قبر ناهي.
”هيءَ مزار حضور جي استاد حافظ ملوڪ سنڌيءَ جي آهي“ مجاور اڱڻ ۾ هڪ قبر ڏانهن اشارو ڪري چيو. پر هو اهو نه ٻڌائي سگهيو ته استاد جو سنڌ جي ڪهڙي شهر ۽ قبيلي سان تعلق هو. هتي ئي قرآن شريف جو هڪ قديمي قلمي نسخو موجود آهي جيڪو مجاور جي چوڻ موجب درويش پاڻ لکيو. قرآن شريف کي شيشي جي هڪ پيتيءَ ۾ ڏاڍي عزت ۽ احترام سان نماءَ لاءِ کليل رکيو ويو آهي.
درگاهه ملتاني اڏاوت جو خاص نمونو آهي جنهن ۾ عمارتن جي ٻاهرين اڏاوت چؤڪنڊي هوندي آهي. پر ان جو وچون حصو اٺ ڪنڊون هوندو آهي. ان اٺ ڪنڊي ڍانچي تي سهڻو ۽ اُوچو گنبذ جوڙيو وڃي ٿو. درگاهه ڪروڙ شريف جو ٻاهريون چوڪنڊو حصو اڇي پلستر سان سهڻو ڪيو ويو آهي. چئني ڪنڊن تي ننڍڙا منارا آهن جن تي ڪاشيءَ جو سهڻو ڪم ٿيل آهي. وچين اٺ ڪنڊي حصي تي پڻ هر ڪنڊ تي ننڍڙو منارو آهي. انهن سڀني منارن جي وچ ۾ وچون مرڪزي گنبذ نيري چوٽيءَ سان بيٺو آهي. وچين اٺ ڪنڊي عمارت جي اٺن ئي پاسن کان لڳ ڀڳ هڪجهڙا پر ڪاشيءَ جا جدا جدا پئنل آهن. جيڪي فيروزي، نيري ۽ ميٽوڙي رنگ جا آهن.
درگاهه جو مجاور ٺيٺ سرائيڪي هو. اڇي گوڏ تي اڇو ڪڙتو، سيءَ کان بچڻ لاءِ هلڪي صدري، مٿي تي صافو ٻڌل ۽ هلڪي ڏاڙهي. درگاهه تي آيل عقيدتمند به سرائيڪي هئا. سڄو شهر سرائيڪي ڳالهائيندڙ هو. مون کي شدت سان محسوس ٿيو ته هن مهم دوران اسان پنجاب جي ثقافتي سرحدن ۾ پير وڌو ئي ڪونهي. هندڪو خطي مان لنگهڻ کان پوءِ اسان اٽڪ، مکڊ ۽ ڪالاباغ جي وچ ۾ اهڙي علائقي مان لنگهياسون جتي جا ماڻهو هندڪو، پشتو يا وري ميانوالي پوٺواري گاڏڙ ساڏڙ سرائيڪي ڳالهائن ٿا. سنڌ جو ٽالپر گهراڻو به ماڙي انڊس (ڪالاباغ) جو آهي جنهن جي زبان سرائيڪي هئي. ڪالاباغ کان هيٺ ديري اسماعيل خان جون ٻهراڙيون ته بلڪل سرائيڪي خطو آهي. ٿل صحرا ۾ ميانواليءَ کان هيٺ سرائيڪي اثر صاف هو ۽ هاڻي ته بنهه سرائيڪي هئي. اسان سڄي پنڌ ۾ ٺيٺ پنجابي نه ٻڌي.
”حضرت غوث بهاءُالدين ذڪريا ملتاني هتي ڄائو هو“ مجاور ٻڌايو، ”هتي ئي تعليم پرائي پوري ڪيائون ... هيءَ قبر سندن ڏاڏيءَ جي آهي ۽ هي قبرون سندس اولاد جون آهن ... ۽ هي سندن والدين جون قبرون آهن.“ مجاور جي ڏنل معلومات موجب بهاءُ الدين ذڪريا درويش جو پوٽو هو.
هاڻي اسان جي سامهون سوال هو ته ’ڪروڙ‘ ڇاهي؟ مجاور ٻڌايو ته هن شهر جو اصل نالو دِفال ڪوٽ هو جيڪو پوءِ درويش جي رياض سبب ڪروڙ شريف سڏجي ٿو. درويش بابت مشهور آهي ته هن هڪ ڪروڙ ڀيرا سوره مزمل جو چلو مڪمل ڪيو جنهن کانپوءِ هن شهر جو نالو ڪروڙ شريف ٿي ويو. ’ڪروڙ پڪو‘ نالي هڪ ٻيو شهر ملتان طرف دين پور جي سامهون آهي پر هِن شهر جي سڃاڻپ ’ڪروڙ لال ايسڻ‘ (لعل عيسن)آهي هيءُ صاحب هڪ ٻئي درويش پير محمد راڄڻ جو همعصر آهي. پير محمد راڄڻ سيد بخاري آهي جڏهن ته لال ايسڻ قريشي هاشمي آهي. ڪروڙ شريف ۾ رهندڙ ڪجهه قبيلا ۽ برادريون هي آهن: ڪلواڙ، قريشي، بلوچ، آرائين ۽ راجپوت. سڀني جي ٻولي سرائيڪي آهي. شهر جي آبادي 18-19 هزار ماڻهن تي ٻڌل آهي.
ڪروڙ شريف کان هيٺ درياهه جي ٻنهي ڪنڌين تي پنجاب صوبو آهي. الهندي پاسي، ضلعو ديرو غازي خان، جنهن ۾ تونئسه ۽ ديرو غازي خان مکيه شهر آهن. اڀرندي پاسي ضلعو ليهّ ۽ ان جي ڏکڻ ۾ ضلعو مظفر ڳڙهه.