بلوچ ٽومبس
چوکنڊيءَ کان اتر ۾، هڪ ٻيو قبرستان بلوچن جي قبرن سان منسوب آهي. جيڪو سترهين ۽ ارڙهين صديءَ جو آهي ۽ ان ۾ اٽڪل ٽي سؤ کن قبرون آهن.
قديم قبرن جو ذڪر هلي رهيو آهي ته راڄ ملڪ قبرستان جو ذڪر به ٿي وڃي. قبرستان جو اصل نالو قدمن وارو قبرستان آهي. جتي ڪن ماڻهن جي چوڻ موجب پيران پير جي قدمن جا نشان آهن ته ڪي وري اهي قدم حضرت علي سان منسوب ڪن ٿا. قدمن مٿان درگاهه سٺي حالت ۾ آهي. اندازو آهي ته درگاهه ڏهين صديءَ هجريءَ ۾ ٺاهي وئي يا ٿي سگهي ٿو ته ان کان به اڳ.
پنجاهه ايڪڙن تي مشتمل قدمن وارو قبرستان گهڻي ڀاڱي ڪلمتين جو آهي، اتي سٺ سيڪڙو ڪلمتي رکيل آهن باقي جوکيا ۽ جت آهن. قبرون گهڙاوت جي لحاظ کان سنڌي جي سڀني گهاڙين ۾ بهترين چئي سگهجن ٿيون. قبرن تي قرآني آيتن کان سواءِ اٺ ۽ گهوڙا به ٺهيل آهن. راج ملڪ قبرستان تي هڪ جنگ به لڳي. چون ٿا ته، اها جنگ ان وقت لڳي جڏهن ڪلمتين پنهنجو ڪو مردو دفن ڪرڻ کانپوءِ آرام ڪري رهيا هئا ته اوچتو جوکيا اچي مٿانئن ڪڙڪيا. اصل ۾ جوکين ۽ ڪلمتين وچ ۾ ڪجهه اڳ گهگهي واري جنگ لڳي هئي. قبرستان واري جنگ کي ”قدمن واري جنگ“ جو نالو ڏنو ويو آهي.
راج ملڪ قبرستان ۾ ٽن دوستن مگر، مٺو ۽ هاڙهو جون قبرون به آهن، جن جون ماهيون ڀنڀور لڳ تلاءَ کان اتر ۾ آهن. انهن ڀنڀور وٽ مقابلو ڪيو هو. سندن ماهين کي مڙسن جون ماهيون سڏين ٿا. (تفصيل جنگ ناما_ڊاڪٽر بلوچ).
بلوچ ٽومبس ڏانهن وڃڻ جو بهتر رستو، هڪ ميمڻ ڳوٺ وٽان آهي ۽ ٻيو قبرستان جو پنڌ سپر هاءِ وي کان پنج ڇهه ڪلو ميٽر مس ٿيندو. قبرستان دنبا ڳوٺ جي ڏکڻ ۾ ٿڌو نديءَ جي ڪنڌيءَ تي آهي. هتي ڪن ڪن قبرن جي اوچائي 11_ فوٽن تائين آهي. قبرستان ۾ ڪرمتين جي سردار طُوطا جي قبر به آهي.