سنڌو ماٿريءَ ۾ ديوتائن سان جنگ
جيڪڏهن هڙند سچ پچ هرڻا ڪشپ ديئت جو وطن هو ته پوءِ چئبو ته هيءُ اهو دور هو جڏهن سنڌو ماٿريءَ ۾ ويدن وارو فلسفو پنهنجي گرفت وڃائي ويٺو هو يا ويدڪ مت جي پاڙ لڳي ئي ڪونه هئي. هڙند سنڌوءَ جي اڄوڪي وهڪري کان ويهارو کن ميل اولهه ۾ آهي پر ان جو قديم وهڪرو اڃا به اولهه ۾ هو، ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته هرڻا ڪشپ ۽ سندس ڀاءُ هرڻا ڪش ٻئي قديم سنڌ جا طاقتور ڪردار هئا، جن جو راڄ سنڌوءَ کان ملتان تائين ته پڪ ئي پڪ هو.
هرڻا ڪش ۽ هرڻيا ڪشپ جي ماءُ جو نالو ’دِتي‘ هو. شريمد ڀاڳوت موجب وشنوءَ واراهه (سوئر) روپ جو اوتار وٺي هرڻا ڪش کي ماريو. اهو اوتار ’ڪروکنڊ‘ نالي ماڳ / ملڪ ۾ ظاهر ٿيو هو جتي پوءِ سوئر جي پوڄا عام ٿي. هرڻا ڪش جي موت جو بدلو وٺڻ لاءِ هرڻيا ڪشپ سنڀريو جنهن کي وشنوءَ نراسنگها روپ اوتار وٺي ماريو. نراسنگها اوتار (نرهر کنڊ) ۾ ظاهر ٿيو جتي پوءِ نرهر برکه جي حڪومت قائم ٿي جنهن نرسنگها اوتار جي پوڄا شروع ڪرائي. ’ڪروکنڊ‘ تي راجا ’ڪَر‘ جي حڪومت قائم ٿي. شريمد ڀاڳوت پڙهڻ سان ائين ٿو لڳي ته ’نرهر‘ توڙي ’ڪرو‘ کنڊ / شهر وارا نالا هرڻا ڪش ۽ هرڻيا ڪشپ جي مرڻ کانپوءِ نون حاڪمن جي نالن سان مشهور ٿيا.
اها به ڪيڏي نه عجيب ڳالهه آهي ته مُهين جي دڙي مان لڌل مهرن مان ڪن تي هڪ اهڙو ڪردار به ظاهر ٿئي ٿو جيڪو عراقي ڪردار گِلگمش وانگر شينهن سان وڙهندو نظر اچي ٿو. وشنو پراڻ ٻنهي ڀائرن جي ماءُ جو نالو ڄاڻايو آهي، پيءُ جو نه. واضح هجي قديم سنڌو ماٿريءَ ۾ ماءُ پوڄا هئي ۽ اولاد جي سڃاڻپ ماءُ جي نالي سان هئي. ٻيو اوتار ’وَراهه‘ سوئر روپ ۾ آهي جيڪو سنڌو ماٿريءَ جو عام جهنگلي جانور آهي.
شريمد ڀاڳوت سنڌوءَ ڪناري تي رهندڙ ڪردارن کي دئيت (شيطان) ڪري پيش ڪيو آهي، جن ديوتائن سان جنگ ڪئي. جنگ جو سبب هو، زمين يا وطن. ڪٿا موجب ته جڏهن هرڻا ڪش جوان ٿيو تڏهن هرڻا ڪش ڌرتيءَ کي پاتال ۾ کڻي ويو. هن سوچيو ته جڏهن ديوتا ڌرتيءَ تي يَگيه ۽ هَـوَن ڪن ٿا تڏهن ديوتائن کي ٻَل تڏهن پهچي ٿو، انڪري جيڪڏهن ڌرتي ديوتائن جي پهچ کان پري هوندي ته هو ڪمزور ٿي ويندا. ان کان پوءِ برهما وڃي وشنوءَ کي منٿ ميڙ ڪئي ته هو ڌرتيءَ کي پاتال مان ڇڏائي. اچي ته جيئن ديوتائن جي سگهه بچي سگهي. سو وشنو وَراهه (سوئر) روپ اوتار وٺي پاتال ۾ ويو ۽ هرڻاڪش کي ماري ڌرتيءَ کي ساڳئي هنڌ قائم ڪيو، جتي اڳ موجود هئي.
ڪٿا جي ان حصي جي عقلي تشريح هيئن به ڪري سگهجي ٿي ته جڏهن برهمڻن سنڌو ماٿريءَ ۾ اکيون وڌيون تڏهن هرڻاڪش مزاحمت ڪئي پر ويدڪ قوت (کشترين) هرڻاڪش جو تختو اونڌو ڪري ڇڏيو ۽ سندس رياست (ڌرتي) تي قبضو ڪري ورتو. ڇاڪاڻ ته هرڻاڪش مزاحمت ڪئي ان ڪري کيس دئيت (شيطان) قرار ڏنو ويو. هن ڪٿا ۾ ’پاتال‘ لفظ کي به اهميت ڏيئي سگهجي ٿي ڇو ته ’پاتال‘ سنڌ جي اتهاس ۾ هڪ قديم بندرگاهه آهي.
هرڻا ڪش جي موت کانپوءِ هرڻيا ڪشپ نارائڻ (وِشنو) کان بدلو وٺڻ لاءِ سنڀريو. ڏندڪٿا اڃا اڳتي هلي ٿي، هرڻيا ڪشپ چوي ٿو، ”مان وشنو ڀڳوان کي پنهنجي ترشول سان ماريندس تڏهن سڀئي ديوتائون موت جي ڊپ کان ۽ منهنجي ڊپ کان پاڻهي ڀڄي ويندا ... انهيءَ ڪري جتي جتي به براهمڻ ۽ رکيشورن کي يگيه ۽ هَـوَن ڪندا ڏسو، اتي انهن کي ماري ڇڏيو.“ اها ڳالهه ٻڌندي ئي دئيت سڀڪا جاءِ ڳوليندا ڳئون، براهمڻ ۽ رکيشورن کي مارڻ لڳا ... دتيءَ (هرڻيا ڪشپ کي) چيو، ”اي پٽ! نارائڻ (وِشنوءَ) ديوتائن جي مدد ڪري تنهنجي ڀاءُ کي ماريو، سو تون به ديوتائن کي ماري پنهنجي ڀاءُ جو بدلو وٺ!“ هرڻيا ڪشپ چيو، ”ڇاڪاڻ ته منهنجي ڀاءُ کي پرميشور (وِشنوءَ) ماريو هو تنهن ڪري ان کي ماري بدلو وٺندس.“
ان کانپوءِ هرڻا ڪشپ هڪ طريقو ڳوليو. هو ماءُ کان موڪل وٺي مندرا چل (هماچل يا هماليه) جبل تي هليو ويو ۽ اتي وڃي برهما جو تپ (پوڄا) ڪيو. هن سؤ ورهين تائين هڪ هٿ مٿي ڪري ۽ هڪڙي پير جي آڱوٺي تي بيهي تپ ڪيو ۽ بنا چرڻ ۽ پرڻ جي سج ڏانهن ڏسندو رهيو. ڊگهي تپسيا سبب هو مٽيءَ ۾ ڍڪجي ويو مٿس گاهه ٻوٽا ڄمي ويا، جن ۾ نانگن ۽ وِڇن پنهنجا ٻر ٺاهي ڇڏيا. تپسيا جي گرمي سبب نديون جبل ۽ سمنڊ سڙڻ لڳا. جڏهن ڄڀي ديوتائن کي لڳي تڏهن ديوتائن وڃي برهما کي منٿ ميڙ ڪئي ته هو هرڻيا ڪشپ وٽ وڃي سندس مرضي پڇي، جيڪي گهري ٿو سو ڏئي تپسيا ختم ڪرائي ته جيئن حياتيون سڙڻ کان بچي پون. ٻي صورت ۾ هو ديوتائن جي سرشٽي ناس ڪري پنهنجي سُرشٽِي (ڪائناتي سرشتو) ٺاهي ڇڏيندو.
جڏهن برهما هرڻيه ڪشپ وٽ سندس خواهش پڇڻ ويو ته هرڻيا ڪشپ کانئس گهر ڪئي ته، ”مون سان اهڙو وعدو ڪيو وڃي ته تنهنجو پيدا ڪيل ڪو به ديوتا، دئيت، ماڻهو، جيت جڻو يا جانور مون کي ماري نه سگهي. مان نه ڏينهن جو مران نه رات جو، نه ڌرتيءَ تي مران نه آڪاس تي، نه ڪو هٿيار مون کي وڍي سگهي، نه ڪو لڙائي ۾ منهنجي سامهون بيهي سگهي. جيئن يوگ ۽ تپ ڪرڻ وارا پوتر ٿين ٿا تيئن مون کي به پوترتا ملي، مان ديوتائن، دئيتن، ماڻهن ۽ ٻين سڀني جيون جو راجا ٿيان منهنجي يوگ ۽ تپ جي طاقت ڪڏهن به نه گهٽجي.“ برهما ساڻس واعدو ڪيو ته، ”ائين ٿيندو ۽ ان سان گڏ تون ستن ديپن جو راجا ٿيندين!“
ڪٿا جو اهو حصو هرڻيا ڪشپ جي مزاحمت جو باب آهي. ائين ٿو لڳي ته هن ڊگهو عرصو تياري ۽ ويڙهه ۾ گذاريو جنهن کانپوءِ برهمڻ ۽ کتري ساڻس وقتي سياسي ٺاهه ڪرڻ تي مجبور ٿي پيا ۽ ستن ديپن تي سندس راڄ قبول ڪيائون. پر اهو ٺاهه دشمنيءَ کي ختم ڪري نه سگهيو. ٻئي ڌريون ڪنهن مناسب موقعي جي تاڙ ۾ رهيون. هرڻياڪشپ جي طاقت پوءِ ڏينهون ڏينهن وڌندي وئي ايستائين جو برهمڻ وڃي غارن ۾ لڪا. شريمد ڀاڳوت جو هيءُ ٽڪرو ڪافي ڇرڪائيندڙ آهي:
”جڏهن هرڻيا ڪشپ پنهنجين ٻانهن جي ٻل تي سڀني ديوتائن، دئيتن، گنڌروَن ۽ سِڌن، چارن ۽ ڪِنرن، رکيشورن ۽ تپسوين، ڀوتن ۽ جنن، پِرجاپتين ۽ مينن ۽ ستن جي ديپن جي راجائن کي جيتي ٽنهي لوڪن جو راڄ ڪرڻ لڳو ... تڏهن سڀني ديوتائن سندس ڊپ کان ڀڄي وڃي برهما کي چيو، ”هرڻيا ڪشپ سڀ راڄ ڇڪي ويو پر هاڻي اسان جي ساهن جي ڪڍ آهي. هاڻي اسين ڇا ڪيون؟“ برهما جواب ڏنو، ”هنن ڏينهن ۾ دئيتن جي حالت چڱي آهي ۽ توهان جا ڏينهن خراب آهن تنهن ڪري توهان جبل جي غار ۾ لڪي هريءَ (وشنو) جو ڀڄن (پوڄا ۽ تعريف جا گيت) ڪيو جيستائين توهان جا چڱا ڏينهن اچن.“ اها ڳالهه ٻڌي سڀ ديوتا ڪنهن جبل ۾ لڪي پنهنجا ڏينهن ڪاٽڻ لڳا.
ان کانپوءِ، هرڻياڪشپ ڊگهي حڪومت ڪئي. کيس چار پُٽ ٿيا جن مان ٽن پيءُ جي راهه ورتي باقي چوٿون پرهلاد وڃي وشنوءَ جو ڀڳت ٿيو. چئني ڀائرن جا استاد شُڪرا اچاريه جا پٽ سنڊا ۽ مرڪ برهمڻ هئا، جڏهن ته شُڪرا اچاريه پاڻ هرڻياڪشپ جو استاد هو. هرڻيا ڪشپ سنڊا ۽ مرڪ کي هدايت ڪئي ته اهي چئني ڇوڪرن کي هرڻياڪشپ جو ڌرم سيکارين. پر پرهلاد نه مڙيو ۽ وِشنوءَ جي پوڄا ڪندو رهيو. شريمد ڀاڳوت موجب هرڻياڪشپ پرهلاد کي گهڻو ئي سمجهايو ۽ نيٺ کيس ماري ڇڏڻ جو حڪم ڏنائين پر وشنوءَ هر ڀيري پرهلاد کي بچايو.
پرهلاد پنهنجا ڪيئي هم خيال ٺاهي ورتا ته هرڻياشپ پنهنجي هٿ سان پرهلاد کي مارڻ لاءِ وڌيو پر ان وقت وشنو نراسنگها روپ ۾ هڪ ٿنڀي مان ظاهر ٿيو ۽ هرڻياڪشپ جو پيٽ چيري سندس آنڊا ڪڍي پنهنجي ڳچيءَ ۾ مالها وانگر وجهي ڇڏيائين. برهما جو وعدو سچو نڪتو. نراسنگها کي برهما پيدا نه ڪيو هو. هُو نه ماڻهو هو نه جانور، اهو وقت به شام جو هو يعني: نه ڏينهن هو، نه رات.
هڙند جي ڳالهه ته شايد اتي ختم ٿي پر ائين ٿو لڳي ته هيءَ به انهن گهڙين مان هڪ گهڙي هئي جڏهن سنڌو ماٿريءَ جون واڳون قديم لوڪن کان کسجي هوريان هوريان ٻين جي هٿن ۾ ٿي ويون. جيتوڻيڪ شريمد ڀاڳوت ۾ هن قصي دوران هنڌ هنڌ شري رام ۽ شري ڪرشن جا نالا نارائڻ طور استعمال ڪيا ويا آهن. پر هڪ هنڌ اهو به لکيل آهي ته جڏهن هرڻياڪشپ تپسيا لاءِ هماليه پربت ڏانهن ويل هو، تڏهن سندس غيرحاضريءَ جو فائدو وٺي اِندر ديوتا ورتر اسر، نموچي ۽ سندس ساٿين کي ماري سندن زالون پڪڙي ديولوڪ وٺي ٿي ويو. انهن زالن ۾ هرڻيا ڪشپ جي زال به شامل هئي جنهن کي پوءِ آزاد ڪيو ويو هو. تنهن ڪري ظاهري طور تي ائين محسوس ٿو ٿئي ته هرڻا ڪشپ واري مزاحمت توڙي ورتر اسر واري مزاحمت ٻئي لڳ ڀڳ هڪ ئي وڏي فوجي ۽ سياسي اٿل پٿل جو حصو آهن جيڪا اصل ۾ رگ ويد واري وقت ۾ يا ان کان ترت پوءِ تائين جاري رهي. رگ ويد رچنا جو زمانو عام طور تي 1000 ق. م. سمجهيو وڃي ٿو پر ان ۾ ڏنل واقعا اڃا به قديم ٿي سگهن ٿا. واضح هجي ته سنڌو تهذيب جي زوال جو دور 1800 ق. م. ڪٿيو ويو آهي ۽ 1500 ق. م. کان سينٽرل ايشيا جا ڪي حملي آور قبيلا اپکنڊ ۾ اچڻ لڳا هئا. ديوتائن سان جنگ کان پوءِ هڙند ويران ٿي ويو. گهڻو گهڻو پوءِ سڪندر لوڌيءَ (1489/ 1517ع) هيءُ شهر آباد ڪيو ۽ ناهڙين کي جاگير ڪري ڏنائين. پراڻو شهر اڃا ڦٽل حالت ۾ آهي.