سنڌوءَ جي جاگرافيائي تاريخ
سنڌوءَ جو بُنجو مانسرور يا مانسر ڍنڍ کي سمجهيو ويندو رهيو آهي، پر اها اڃا به اتر کان شروع ٿئي ٿي. سَر يا سَرور جي معنيٰ آهي تلاءُ، ڍنڍ يا پاڻي. اهو لفظ سنڌيءَ ۾ به جيئن جو تيئن استعمال ٿئي ٿو. مثال طور: ڀوڏيسر، انچليا سر، نبي سر يا وري ڇر يا جر طور استعمال ٿئي ٿو: جيئن منڇر يا ڪينجهر! ’منڇر‘ جو لفظ ته هوبهو منسر يا مانسر يا مانسرور آهي. ڇا مانسر ڍنڍ تان منڇر تي اهو نالو پيو يا منڇر تان اهو نالو مانسر تي پيو؟ اهو برابر آهي ته هندن جي پستڪن ۾ مانسر ڍنڍ جو نالو پوتر علائقن طور استعمال ٿيڻ ڪري ملڪان ملڪ مشهور ٿيو آهي پر اها به حقيقت آهي ته منڇر ڍنڍ ايشيا ۾ مٺي پاڻي جي وڏي ۾ وڏي قدرتي ڍنڍ سمجهي ويندي آهي ۽ منڇر فقط هڪ ڍنڍ نه پر هڪ تهذيب آهي. ڇا منڇر ۽ مانسر جي وچ ۾ ڪو رابطو يا تعلق آهي؟ هائو، سڀ کان وڏو تعلق ته خود سنڌو ندي آهي، جيڪا مانسرور جي ڀرپاسي کان هڪ هنڌان پنهنجو سفر شروع ڪري ٿي.
سنڌو ندي، هماليه جي اوچن پهاڙن کان ٿيندي جڏهن اٽڪ وٽ پهچي ٿي ته سڄي هندستان جي تاريخ جو اهم موڙ بڻجي وڃي ٿي. اتي ڪابل ندي اولهه کان اوڀر طرف وهي، اٽڪ واري عظيم سنڌو وهڪري ۾ ملي وڃي ٿي. سنڌو ندي ان هنڌ کان ڏکڻ طرف وڌي ڪجهه ڪجهه اولهه رخ ۾ ور وڪڙ کائيندي جبلن مان واٽ ٺاهي، ڪالاباغ وٽان آخري جابلو ڍوري مان جند ڇڏائي، پنجاب جي الهندي سرحد وٽ، ٿل ريگستان ۽ سليمان جبل جي دامن مان واٽ ڪوري سنڌ ۾ داخل ٿئي ٿي. ۽ نيٺ ٺٽي کانپوءِ ڊيلٽا ٺاهي سمنڊ ۾ لهي وڃي ٿي. ان ريت سنڌوءَ جا ٽي جاگرافيائي رخ آهن: پهريون جابلو جيڪو ڪالاباغ تي ختم ٿئي ٿو، ٻيو ميداني ۽ ريگستاني جيڪو ٺٽي جي لڳ ڀڳ ختم ٿئي ٿو ۽ چوٿون ٺٽي، بدين ۽ ڪراچيءَ جي سامونڊي کارين تي ٻڌل کارين وارو علائقو آهي. سنڌوءَ جو ڊيلٽا وري ٽن حصن ۾ ورهايل آهي جنهن تي اڳتي لکبو.
اٽڪ واري ماڳ جي جاگرافيائي اهميت جو اندازو ان ڳالهه مان هڻي سگهجي ٿو ته خيبر لڪ واري واٽ اڳتي وڌي اوڀر ۾ ڪابل نديءَ جي ڪناري ڪناري اٽڪ تائين پهچي ٿي. جتان سنڌو درياهه ٽپي پنجاب، سنڌ يا باقي سڄي اپکنڊ ڏانهن هلائون ٿينديون رهيون. اڄ ڪلهه هتي هڪ مضبوط پل به آهي جيڪا ريل کي ٽپائي ٿي. ٻي پل ٽريفڪ لاءِ آهي. هتي پاڻيءَ جو شديد وهڪرو آهي. پر ياد رکڻ گهرجي ته آڳاٽي وقت ۾ سنڌو ٽپڻ جو سڀ کان مکيه ذريعو ٻيڙيون هو. حملو ڪندڙ ماڻهو فقط گهوڙن جي پٺن تي چڙهي. اگهاڙيون ترارون اُلاريندا ڪونه ايندا هئا. ڇاڪاڻ ته خود ڪابل نديءَ جو هيٺيون حصو جهاز رانيءَ جي قابل هو تنهنڪري هلان ڪندڙ لشڪر، ٻيڙا استعمال ڪندا رهيا آهن، ظاهر آهي ته ٻيڙيءَ جو استعمال درياهه جي ڪنارن کي ملائي هڪ ڪري ڇڏي ٿو.
اٽڪ واري ماڳ جي اهميت جو اندازو ان مان به هڻي سگهجي ٿو ته، ان هنڌ اڪبر اعظم جي وقت ۾ هڪ تمام طاقتور قلعو قائم ڪيو ويو هو، جيڪو ان اهم درياهي لنگهه تي سخت نظر رکي ويٺو رهيو. اڄ ڏينهن تائين اهو قلعو قائم آهي ۽ فوجي اهميت هئڻ سبب ڪمانڊوز جو هيڊڪوارٽر آهي.
اسان به پنهنجيون رٻڙ جون ٻيڙيون ڪابل نديءَ جي ان حصي ۾ لاٿيون جيڪو سنڌوءَ ۾ ڇوڙ جي ويجهو هو. اهوئي رستو حضرت عيسيٰ کان اڳ واري دور ۾ دارا اول، سائرس اعظم ۽ سڪندر اعظم جي چوڻ تي سروي ٿيو.
ڪابل نديءَ يا ماٿريءَ جو علائقو پاڪستان جي اترئين سرحدي صوبي ۽ افغانستان ۾ پکڙيل آهي، جنهن ۾ پشتون ۽ افغان آباديون گهڻائيءَ ۾ آهن. تاريخ ۾ هميشه اهو سوال دلچسپيءَ سان ڏٺو ويو آهي ته آخر افغان ۽ پشتون نسل ۾ فرق ڪهڙو آهي ۽ انهن جو بنيادي قبيلو ۽ اصل ڪهڙو آهي؟ ساڳيو سوال سنڌو ماٿريءَ ۾ رهندڙ قومن بابت به اٿي سگهي ٿو ته آخر سنڌوءَ جا ڪنارا سڀ کان پهرين ڪنهن وسايا ۽ اڄ اهي قوتون ڪٿي بيٺيون آهن؟ هن موقعي تي اينٿرو پالاجيءَ جي ماهرن لاءِ بحث ڇيڙڻ خاطر اهو سوال رکي سگهجي ٿو ته پشتون ۽ افغان نسل جي ساڳئي بڻ بڻياد وانگر ڪٿي سنڌي سرائيڪي ۽ هندڪو قومن جو بنيادي نسل ساڳيو ته ناهي؟ حقيقت ۾ ان سوال جي حق ۾ ڪيئي دليل آهن، جن تي اڳتي هلي بحث ٿيندو، پر سوچڻ جي ڳالهه فقط اها بيهي ٿي ته نيٺ پنجاب، گجرات، ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ وارين قومن جو بڻ بڻياد ڇا هي؟ ڇا اهي قومون به ڪنهن وقت ۾ موهين دڙي جي تهذيب سان ڳنڍيل هيون؟ يا اهي به اُتر ۽ اولهه کان آيل قبيلن جو بدلجي ويل روپ آهن؟
ڪابل نديءَ واري وادي ئي اصل ۾ اهو تاريخي رستو آهي جتان، جڏهن تڏهن خونخوار قبيلا ۽ لشڪر سنڌو ماٿري ۽ گنگا جمنا جي ماٿرين تي قبضن ۽ شهنشاهتون قائم ڪرڻ لاءِ حملا ڪندا رهيا آهن. شايد ان ڪري ئي سنڌ ۾ اهو پهاڪو ٺهيو آهي ته ”جڏهن تڏهن سنڌڙي توکي قنڌارؤن جوکو!“ سنڌ تي سچ پچ به اولهه ۽ اتر کان فقط خيبر لڪ، بولان ۽ مُولا لڪ کان ئي هلائون ٿينديون رهيون آهن.
پر حقيقت اها آهي ته سنڌو ماٿريءَ ڏانهن وڌڻ مهل سڀ کان وڏي مزاحمت، خيبر لڪ ۾ رهندڙ پشتون لوڪن ڪئي آهي. پرڏيهي لشڪر جابلو لڪن مان تباهيون مچائيندا لنگهندا رهيا آهن، بالڪل ائين جيئن جابلو نالا اوچين برساتن ۾ ڀرجي ٻوڙان ٻوڙ ڪندا آهن. خيبر لڪ جي ماڻهن اهڙين ٻوڏن ۾ ڪيڏو نقصان کاڌو هوندو؟ سو تصور ڪري سگهجي ٿو. بدقسمتيءَ سان پٺاڻن جي تاريخ تي اڃا ڪو خاص ڪم نه ٿيو آهي پر اهو سچ آهي ته پٺاڻن وڏيون مزاحمتون ڪيون ۽ هڪ طرح سنڌ جي پاران وڙهيا، انهن جا ڪيئي جوان انهن لڙاين ۾ مارجي ويا ۽ نسلن تائين مارجندا رهيا. پٺاڻن جو اصل حسب نسب کڻي ڪهڙو به هجي پر حقيقت اها آهي ته انهن سڄي اپکنڊ لاءِ، لاشعوري طور محافظن وارو ڪردار ادا ڪيو آهي.
جبل تي ماڻهن جي زندگي سخت هوندي آهي، ان ڪري خاص طور خيبر لڪ توڙي مختلف لڪن تي رهندڙ ماڻهو به جانٺا ۽ جنگجو رهيا آهن. انهن مان ڪن جنگجو ۽ مهم جُو پٺاڻن ۽ افغانن، سنڌ سان به جٺيون ڪيون پر انهن حملن لاءِ سڀني پٺاڻن کي ذميوار قرار ڏيئي نٿو سگهجي. جيتوڻيڪ پٺاڻن جي اڪثريت سنڌوءَ جي ڪناري نٿي رهي، ان جي باوجود، ڇاڪاڻ ته ڪابل نديءَ جو وهڪرو سنڌوءَ ۾ پوي ٿو تنهن ڪري سنڌو ماٿريءَ ۾ پشتون افغان اثر آهي. قومن ۽ تهذيبن جا سياسي اثر به پاڻيءَ جي رخ، وهڪرن ۽ مقدار موجب اثرانداز ٿيندا آهن. اتر سنڌو ماٿريءَ جا ماڻهو به، پوءِ انهن جي ٻولي ۽ لهجو کڻي ڪهڙو به هجي، ڏکڻ سنڌو ماٿري جي ماڻهن وانگر فطرت کان ڊنل آهن، ان ڪري انهن جي زندگي به عقيدن، ڏند ڪٿائن ۽ قصن جي گهڻائيءَ سان ڀريل آهي.
سنڌو ماٿريءَ ۾ ڪابل نديءَ کانسواءِ باقي سڀني ٻانهن ٻيلي ندين جو وهڪرو اتر کان اولهه ڏکڻ آهي، تنهن ڪري هيٺين سنڌو ماٿريءَ ڏانهن اترين ماٿرين کان لڏپلاڻ جو اڻکٽ سلسلو قبل مسيح کان جاري آهي. اهوئي سبب آهي، جو سنڌو ءَ جو پاڻي، سنڌ واسين لاءِ رحمت سان گڏ ڏکن جو سبب به بڻيو آهي. سنڌوءَ جي وهڪري تي کوجنا ڪندڙن جي راءُ آهي ته جڏهن کان سنڌوءَ پنهنجو وهڪرو اختيار ڪيو آهي، تڏهن کان ان جو وهڪرو ڪالاباغ کان مٿي تائين لڳ ڀڳ ساڳيو آهي. (فقط هڪ جاءِ اهڙي ٻڌائي وڃي ٿي جتان سنڌوءَ پنهنجو رستو مٽايو آهي) ان علائقي ۾ سنڌو لکن سالن کان جبلن جي مضبوط ٻانهن ۾ قيد آهي. باقي ڪالاباغ کان هيٺ ته سنڌو ندي مرضي جي مالڪ رهي آهي ۽ ان اهي ڪم ڪيا آهن جيڪي ديوتا ئي ڪري سگهن ٿا. مثال طور آباد وسندين کي هڪ لحظي ۾ ويران ڪري ڇڏڻ يا غير آباد علائقن ۾ نوان ڳوٺ قائم ڪرڻ،
”وسنديون ويران ڪرين، وسائين واهڻ“
اسان سنڌوءَ جي هڪ ٻي ديوتائي صفت به ڏٺي
”پن ٻوڙين پاتال ۾، پهڻ تارين تون“
اسان ڏٺو ته تيز ٽاڪرو وهڪرن ۾، درياهه بالڪل ائين ٿي ڪيو. پٿرن کي ائين لوڙهي ٿي ويو ڄڻڪ ڪاٺ جا ٽڪرا هجن ۽ پن ائين پاتال ۾ لهي گم ٿي پئي ويا ڄڻڪ وڌا ئي ڪونه ويا هجن.
اٽڪ کان هيٺ، سنڌوءَ جي ساڄي ڪناري تي سرحد صوبو آهي ۽ کاٻي ڪناري تي پنجاب. ساڄي طرف يعني الهندي پاسي ڪالاباغ کان هيٺ سليمان جبل جو سلسلو سُري هٽي وڃي ٿو. اهڙي طرح سنڌوءَ ۽ سليمان جبل جي وچ ۾ هڪ وٿي آهي. جنهن ۾ سرائيڪي ٻولي ڳالهائي وڃي ٿي.
اٽڪ کان ڪجهه مٿي ٻه اهم نديون، درياهه ڪابل ۽ درياهه سوات جبلن مان ور وڪڙ کائينديون، پنج وهڪرا ٺاهي وري ملي هڪ ٿي وڃن ٿيون ۽ نيٺ اٽڪ کان ٿورو مٿي انهن جا پاڻي اچي سنڌوءَ ۾ ڇوڙ ڪن ٿا. ٻنهي ندين جو پاڻي سنڌوءَ کان ڪجهه گهٽ آهي.
افغان توڙي پٺاڻن جو نسل آريائي، يوناني ۽ وچ اوڀر جي قومن جو مخلوط نسل آهي يا اها جدا قوم آهي؟ اهو هڪ وڏو بحث ٿي سگهي ٿو جنهن بابت هن ڪتاب ۾ تفصيل ۾ وڃڻ کان پاسو ڪندي، ايترو ضرور چئي سگهجي ٿو ته، خيبر لڪ ۾ پرڏيهي نسلي اثر جا ڪافي ثبوت آهن. البت افغانن ۽ پٺاڻن وچ ۾ اهو فرق نوٽ ڪري سگهجي ٿو ته پٺاڻن جو معاشي ۽ فطري لاڳاپو سنڌو ماٿريءَ طرف رهيو آهي، جڏهن ته افغان ماڻهو اپکنڊ جي جاگرافيائي سرحدن جي اولهه کان ٻئي ڀر رهن ٿا. عام سمجهاڻي طور اهو به چئي سگهجي ٿو ته سمورا افغان پٺاڻ آهن پر سڀئي پٺاڻ افغان ناهن ۽ افغانستان تاريخ ۾ هڪ مستحڪم ملڪ بدران جنگجو قبيلن جي گذرگاه ۽ جنگ جو ميدان ٿي رهيو آهي جتي طاقتور قبيلن ڪمزور قبيلن کي سدائين بيدخل ڪيو آهي.
سنڌو نديءَ ۾، اوڀر طرف کان پنج نديون گڏجي پنجند وٽ اچي پون ٿيون ۽ اولهه کان ڪابل ندي، پاڻ سان سوات نديءَ جو پاڻي کڻي، اٽڪ وٽ سنڌوءَ سان ملي ٿي. درياهن جي پنهنجي ريت هوندي آهي. هر ننڍو درياهه ان مهل پنهنجو نالو وڃائي ڇڏيندو آهي جڏهن پاڻ کان وڏي درياهه ۾ شامل ٿي ويندو آهي. جهڙي طرح اوڀر جا چار درياهه گڏجي جهلم ۾ پوڻ کانپوءِ پنهنجي سڃاڻپ وڃائي جهلم ندي سڏجن ٿا ۽ جهلم ندي سنڌوءَ ۾ ملي پنهنجي نالي تان هٿ کڻي ٿي، اهڙي طرح سوات ندي پنهنجو وجود ڪابل نديءَ ۾ ۽ ڪابل ندي سنڌوءَ نديءَ ۾ ملي پنهنجي نالي تان هٿ کڻي ٿي. اهڙيءَ طرح سوات ندي پنهنجو وجود ڪابل نديءَ ۾، ڪابل ندي سنڌوءَ ۾ ملي ملائي پنهنجي سڃاڻپ ختم ڪن ٿيون. اهڙيءَ طرح سنڌو هڪ هڪڙي عظيم ندي بڻجي ٿي جو، سنڌو ماٿريءَ کان گهڻو پري نازل ٿيل الهامي ڪتابن ۾ به ان جو نالو شامل ٿيو ۽ دنيا جي چئن مقدس مکيه درياهن ۾ شامل ٿي. يعني، دجله، فرات، نيل ۽ سيحون (سيون، سين يا سنڌو) سنڌو نديءَ جي ٺاهيل ماٿريءَ پاڻ ۾ نيٺ ايتري ڪشش پيدا ڪئي جو آخرڪار شهنشاهيت پسندن ان جو ترو ۽ انت لهڻ لاءِ عظيم مهمون سر ڪرايون. انهن مهمن جا پڙاڏا اسان نيرڪس ۽ اسڪائي ليڪس جي صورتن ۾ ٻڌون ٿا.
ڪابل ندي اولهه کان اوڀر طرف سفر ڪري ٿي، اها افغانستان جي شهر ڪابل وٽان لنگهندي سنڌوءَ ڏانهن اچي ٿي. ان ڪري ان درياهه جي مهڙ واري اڌ، يعني اولهه واري حصي ۾ ٻنهي ڪنارن تي افغان رهن ٿا، جڏهن ته اوڀر واري اڌ تي پٺاڻ ۽ هندڪو ڳالهائيندڙ ماڻهو آباد آهن. ڪابل نديءَ جو اولهه وارو گهڻو ڀاڱو، ان لائق ناهي جو ان ۾ ٻيڙيون لاهي درياهي سفر ڪري سگهجي. ان ڪري قديم مهمون جيڪي اٽڪل 550- قبل مسيح کان شروع ٿيون پڪ سان ڪابل نديءَ جي ان حصي کان شروع ٿيون جتان کان ٻيڙين ذريعي سنڌوءَ تائين رسائي ممڪن آهي، يعني لڳ ڀڳ نوشهري وٽان.
سراولف ڪيرو جي لکڻين مان ظاهر آهي ته، هن کي پٺاڻن جي وطن جي مهڪ لاهور کان اٽڪ ويندي سنڌوءَ کان 40 ميل اڳ ٽيڪيسلا جي ويجهو مارگله کان محسوس ٿيڻ لڳي ٿي. هن صاحب اتان کان ئي اٽڪ وٽ سنڌوءَ جي سوڙهي جابلو لنگهه جو ذڪر ڪيو آهي، جنهن کانپوءَ يعني اولهه طرف، هڪ پُل ٽپڻ کانپوءِ وادي ويڪري ٿئي ٿي. اتي ئي سنڌوءَ ۽ ڪابل ندين جو ميلاپ ٿئي ٿو. هيءُ ماڳ ٻن اهم دنيائن ڏانهن ويندڙ رستن جو سنگم بڻجي ٿو. هڪ ته ڪابل کان ٿيندو اتر ايشيا ۽ يورپ ڏانهن هليو وڃي ٿو ۽ ٻيو پامير ۽ چين تائين وڃي ٿو. سراولف ڪيرو سنڌوءَ ۽ ڪابل نديءَ جي ڀرپاسي جو جيڪو جاگرافيائي تفصيل ڏنو آهي سو ڪافي معلوماتي آهي. پر ليکڪ هن خطي جو ذڪر ڪجهه ان ريت ڪيو آهي جو علائقي ۾ پشتون آبادين کانسواءِ ٻين قومن ۽ قبيلن جو وجود ڏسڻ ۾ نٿو اچي. اها ڳالهه صحيح ناهي. ڪابل نديءَ جا اڀرندا حصا توڙي سنڌوءَ جو اتريون پاسو، سنڌو ثقافت ۽ سنڌي ثقافت ۽ سنڌي تمدن جو حصو آهن. ڇو ته اتي پشتو کانسواءِ اهڙيون ٻوليون به مروج آهن جيڪي سنڌو تهذيب جو عڪس پيش ڪن ٿيون.
هر قوم جي اها ڪمزوري هوندي آهي ته اها پاڻ کي ماضيءَ جي ڪن شاندار واقعن، قبيلن يا شخصيتن سان جوڙيندي آهي، جيئن ڪافرستان جا ماڻهو پاڻ کي بني اسرائيل سان ڳنڍڻ جي ڪوشش ڪندا آهن ۽ بلوچ پاڻ کي حضرت امير حمزي يا وري نمرود سان جوڙيندا آهن. پر اهي ان وقت تائين محض روايتون ئي لکبيون جيستائين تحقيق مڪمل ٿئي. پنجاب، صوبي سرحد ۽ بلوچستان جي سرحدي علائقن ۾ سليمان جبل ، تخت سليمان (اوچائي 3380 ميٽر ديري اسمائيل خان کان 100 کن ڪلو ميٽر جي اولهه ڏکڻ ۾) ايران ۾ شيراز لڳ پاسرگاد ۽ پرسيپولس سان حضرت سليمان کي جوڙڻ عجيب سلسلو آهي. اهي ڏند ڪٿائون بهرحال، فارسي ۽ عربي قصن ۽ اثر کي ظاهر ڪن ٿيون.