مُهاڳ؛ سنڌوءَ جي زندگي ۽ موت جو سُوال
سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ ڇپيل سڀئي ڪتاب ته مون ڪونه پڙهيا آهن، پر مون کي پڪ آهي ته سنڌي ٻوليءَ جي تاريخ ۾ هي پهريون ڪتاب آهي، جيڪو هن موضوع تي لکي پورو ڪيو ويو آهي. ۽ جيڪڏهن واقعي ائين آهي ته پوءِ هي ڪتاب لکي بدر سڄي سنڌ تي احسان ڪيو آهي ۽ سنڌي ٻوليءَ توڙي سنڌي قوم جي وڏي خدمت ڪئي اٿس.
هي ڪتاب ظاهر ۾ ته هڪ سفر نامو آهي، پر بدر ان کي تحقيق جو هڪ ڳٽڪو بڻائي ڇڏيو آهي. جيئن ته ان جو موضوع سنڌو درياءَ آهي، ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته هي ڪتاب سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي ثقافتي وجود جي تاريخ آهي.
سنڌو درياءَ جو اڀياس صدين کان وٺي دنيا جا مُهم جُو ماڻهو ڪندا رهيا آهن، پر اهڙي ڪاوش جو مقصد هميشه سنڌ کي فتح ڪرڻ پئي رهيو آهي. يونان جي سڪندر اعظم کان وٺي انگلستان جي انگريزن تائين ۽ ايران جي حاڪمن کان وٺي چين ۽ هندستان جي حڪمرانن تائين مڙني حملي آورن لاءِ هي شينهن درياءُ هڪ فطري ڍال بڻيو رهيو آهي. اهو ئي سبب آهي جو سنڌو ماٿريءَ تي قبضي ڪرڻ لاءِ سڀ کان اڳ ۾ هن درياءَ جو جائزو وٺڻ ڌارين حملي آورن لاءِ ضروري پئي ٿيو آهي. اهو ئي سبب آهي هو جو اسڪائي ليڪس ۽ نيرڪس سنڌوءَ درياءَ جو سفر ڪيو. اها ٻي ڳالهه آهي ته انهن قديم سفرنامن اسان جي تاريخي ۽ جاگرافيائي وجود بابت دستاويز مهيا ڪري اسان تي احسان ڪيو آهي.
پر بدر ابڙي سنڌوءَ بابت جيڪو دستاويزي مواد ڏنو آهي، سو انوکي نوعيت جو آهي. هن پنهنجي قلم واري تلوار سان سنڌو درياءَ ڏانهن کڄندڙ دشمن جي هٿ کي وڍڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ۽ سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب توڙي انهيءَ جاگرافيائي حدن اندر رهندڙ عوام جي پيدائشي حڪمرانيءَ واري حق جي حفاظت ڪئي آهي. اهڙي طرح هن مزاحمتي جنگ وڙهي آهي ۽ هي ڪتاب ان جنگ ۾ سوڀ حاصل ڪرڻ جو وڏي ۾ وڏو دليل آهي.
اصولي طور تي اسان جو قومي مفاد ان ۾ آهي ته هر سال نه ته ٿوري ٿوري وقت کانپوءِ سنڌو درياءَ جو نئين سر اڀياس ڪيو وڃي ۽ هر دفعي اهڙو دستاويزي رڪارڊ قائم ڪجي، جنهن مان پتو پئجي سگهي ته سنڌ جي جياپي جي جَڙ جهڙي هن درياءَ ۾ پاڻي جو مقدار ڇا وڃي بچيو آهي، ان جا تازا وهڪرا ڪهڙا آهن، ڪهڙين جاين تان سنڌو پنهنجو رخ مٽائي رهيو آهي، ان جي آبپاشيءَ واري نظام جي تازه ترين صورتحال ڪهڙي آهي، ان جي ڪناري تي اڄ ڪهڙا ڪهڙا ماڻهون آباد ٿي رهيا آهن، سنڌوءَ ۾ ماحولياتي گندگي ته نه ٿي پيدا ٿئي، پلي مڇي، ٻُلهڻ ۽ لڌڙن جي تباهيءَ کان پوءِ ٻي ڪهڙي حيواني جيوت آهي، جنهن جي وجود کي خطرو پيش آهي؟ ڇا ائين ته ناهي ته ڪا برفاني ڇپ ڪرڻ ڪري هن درياءَ ۾ ڪا خطرناڪ ٻوڏ اچڻ واري آهي؟ ڇا سنڌوءَ ۾ لَٽَ جو وهڪرو گهٽجي ته نه رهيو آهي؟ هن درياءَ جي پڇاڙ ۾ ڪو هاڃو ته نه ٿي رهيو آهي، ڊيلٽائي علائقن جي ڪهڙي صورتحال آهي، تمر جي وڻن جو ڪهڙو حشر ٿيو آهي، مهاڻن ۽ ٻيڙياتن جو گذران ڪيئن ٿي رهيو آهي؟ وغيره وغيره. اهو سڀ ڪجهه ان ڪري ضروري آهي، ڇاڪاڻ ته اسان جو پاڻيءَ ۾ پساههُ آهي. جي سنڌو درياءَ نه هجي ها ته سنڌو جي ڌرتي وجود ۾ ئي نه اچي ها. ماڻڪ پٿاوالا بلڪل صحيح چيو آهي ته سنڌ پرڳڻي جو انچ انچ سنڌو درياءَ لَٽُ وجهي ٺاهيو آهي. سو سنڌ برابر ”لٽ بستي“ آهي، ”درياآباد“ آهي. ان ڪري سنڌو درياءَ جي حفاظت سنڌ کي بچائڻ لاءِ بيحد ضروري آهي.
سنڌوءَ جو سفر جيڪو ٻارنهن ماڻهن جي هڪ ٽيم سال 1989ع جي نومبر مهيني ۾ ٽين تاريخ کان چوويهين تاريخ تائين ٻاويهن ڏينهن ۾ اٽڪ کان وٺي ڪراچيءَ تائين مڪمل ڪيو، سا پڻ اهڙي قسم جي هڪ ڪوشش هئي. پر اهو خيال اڳ ۾ ڪنهن کي آيو، ڪنهن اهڙي رٿ رٿي ۽ ان جو خرچ ڪنهن برداشت ڪيو، ان جا سمورا تفصيل نه بدر ابڙي کي معلوم آهن، ۽ نه مون کي اهڙي مڪمل ڄاڻ آهي. ظاهر ۾ اهو پروگرام سنڌ حڪومت جي ثقافت واري کاتي جوڙيو هو، جنهن جي ان وقت جي سيڪريٽري محترمه مهتاب اڪبر راشدي هئي ۽ ڊپٽي سيڪريٽري ڪليم لاشاري هو. ان پروگرام جو خرچ سنڌ ثقافت کاتي سان گڏ ڪجهه خانگي ڪمپنين ۽ ڪجهه فردن پڻ برداشت ڪيو هو. انهيءَ مهم جو ظاهري طور باني ڪليم لاشاري هو، جنهن اڳ ۾ به ڪيتريون ايڪسپيڊيشنون ڪيون آهن، پر سندس ساٿين ۾ اشتياق انصاري ۽ ڪجهه پنجابي دوستن جو ڪردار پڻ ڏاڍو اهم آهي. سو ضرورت ان ڳالهه جي به آهي ته سنڌوءَ جي انهيءَ سفر واري اصل ڪهاڻي ۽ ان جي حقيقي ڪردارن بابت پڻ کوجنا ڪئي وڃي ۽ اهڙي ڪوشش ٻيهر ورجائڻ جو پڻ بِلو ڪيو وڃي.
باقي جيستائين سنڌ حڪومت جي ثقافت واري کاتي جو تعلق آهي ته 1989ع ۾ سنڌو درياءَ جو اڀياس ڪرائڻ وارو پروگرام جيڪڏهن واقعي ئي انهيءَ کاتي رٿيو هو ته پوءِ ائين چئبو ته پاڪستان جي ڇائيتاليهن واري ڄمار ۾ هن کاتي اهو سڀ کان عظيم ڪارنامو سرانجام ڏنو هو، پر جيئن ته انهيءَ پروگرام جي نتيجي ۾ ٿيل کوجنا تي ٻڌل ڪو به ڪتاب انهيءَ کاتي اڃا تائين نه ڇپايو آهي، ان ڪري ائين به چئبو ته هن کاتي پاڪستان جي تاريخ ۾ سنڌ سان وڏي ۾ وڏي ويساهه گهاتي ڪئي آهي. ۽ انهيءَ ويساهه گهاتي جو ڪفارو ادا ڪرڻ جو هڪڙو ئي طريقو آهي، ته سنڌ حڪومت جو ثقافت وارو کاتو، جنهن 1989ع ۾ سنڌوءَ جو سفر منظم ڪيو هو، سو ان موضوع تي انگريزيءَ ۾ هڪ مڪمل ڪتاب ڇپائي پڌرو ڪري. اهو ڪم گهٽ ۾ گهٽ هاڻي ته ممڪن ٿي سگهي ٿو ، ڇاڪاڻ ته 1989ع جيان هڪ دفعو وري محترمه بينظير ڀٽو جي حڪومت وجود ۾ آئي آهي، ٻيو ته سنڌوءَ واري مهم دوران 45 ويڊيو ڪيسٽون تيار ڪيون ويون هيون، 200 ڪئميرا جا رول ۽ 40 ڪلاڪن جا انٽرويو ريڪارڊ ڪيا ويا هئا، جنهن مان اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته حڪومت سنڌوءَ بابت هڪ اعليٰ قسم جي دستاويزي فلم به تيار ڪرائي سگهجي ٿي ۽ خاص ڪري انگريزي ٻولي ۾ هڪ بين الاقوامي معيار جو تصويرن سان ڀرپور ڪتاب پڻ ڇپائي سگهجي ٿو.
بهرحال هن وقت سنڌ جو اهو قرض هڪ ته بدر ابڙي لاٿو آهي، جنهن ”سنڌو جو سفر“ ڪتاب لکيو آهي ۽ ٻيو سنڌيڪا اڪيڊميءَ اهو قومي فرض ادا ڪيو آهي، جنهن هن ڪتاب تي خاص بجيٽ خرچ ڪري ان کي ڇپائي پڌرو ڪيو آهي. سنڌيڪا اڪيڊميءَ کي اهو اعزاز حاصل آهي ته ان پنهنجي ٻن سالن جي مختصر ڄمار ۾ ٻين ڪتابن کان علاوه سنڌو درياءَ بابت هڪ اهڙو ڪتاب ڇاپيو آهي، جيڪو سنڌي ادب جي تاريخ ۾ اڳي ڪڏهن به پڌرو ٿي نه سگهيو آهي.
سنڌو مهم جا ٻاويهه ڏينهن ۽ ٻاويهه راتيون ڪيئن گذريون، اها ڪهاڻي هڪ خوبصورت ڪٿا آهي، جنهن جو گهڻو تڻو ذڪر هن ڪتاب جو موضوع آهي. انهيءَ ڪهاڻيءَ جا ڪردار مهم دوران ڪيئن نظر آيا، سنڌوءَ جي ڏورانهن ڪنارن تي رات ڪيئن ٿيندي هئي، چنڊ ڪيئن کِڙندو هو، آسمان ۽ ماٺي پاڻيءَ ۾ تارا ڪيئن تجلا ڏيندا هئا ۽ انهيءَ سانت ۾ ڪهڙي سنگيت اوتيل هوندي هئي، جيڪا درياءَ جي سُنسان ڪنارن تي لڳل تَنبُن جي چوڌاري چوڪي ڏيندي هئي.
ان جا تفصيل هن ڪتاب جي صفحن کي اورانگهي سنڌو مهم بابت اڃا وڌيڪ ڪتابن ڇپائڻ واري ضرورت جو احساس ڏياري رهيا آهن. سنڌوءَ جي حُسن کي ٽيم جي هر هڪ ميمبر پنهنجي پنهنجي اک سان ڏٺو هو، پر ڪريم ميمڻ ويڊيو ڪئميرا جي اک سان ان کي ڪيئن ڏٺو هو، محمّد علي قادريءَ ڪئمرا جا 200 رول ڪيئن ٺاهيا، هو بزن جهڏو غار جو ڪيئن هيرو ٿيو، طوطِي خان ناکئو ڪيڏي وڏيءَ حد تائين ناخدا ثابت ٿيو، ڪليم لاشاريءَ ۾ مهم واري ٽيم جي ليڊر واري حيثيت ۾ ڪهڙيون شاندار خوبيون هيون، ميجر اعظم ڪالاباغ ڊيم واري جاءِ تي ان اختلافي رٿا بابت ڪيڏي حقيقت پسند سوچ جو مظاهرو ڪيو، اشتياق انصاريءَ هڪ واپڊا جي انجنيئر طور سنڌوءَ جي وجود کي درپيش خطري کي ڪيئن محسوس ڪيو، زبير، ارشد، انتخاب، اشفاق ۽ نديم جهڙن نوجوانن ٻيڙين ۾ هوا ڀرڻ لاءِ ڪيئن پمپ هلايا ۽ ڪيڏي جاکوڙ ڪئي، خشڪيءَ تي هلندڙ ٻن گاڏين جي ڊرائيورن لياريءَ جي خالد سمي ۽ پنجاب جي ارشد کي سنڌوءَ جا ڪنارا ڪيئن لڳا؟ انهن احساسن کي سموئڻ جي اڃا گنجائش موجود آهي. ٽيم جي ٻارنهن ميمبرن ۽ ٻن ڊرائيورن سنڌو مهم دوران ٻه يا ٽي دفعا موت کي ويجهڙائيءَ کان ڪيئن ڏٺو؟ اها ڪهاڻي به ڏاڍي دلچسپ آهي. ’گهوڙا تڙپ‘ وارو سوڙهو لنگهه جتان جبلن مان اَباسين (سنڌو) درياءَ واقعي شينهن وانگي گجندو وهي ٿو، اتان رٻڙ جون ٻه ڪمزور رانديڪي جهڙيون ٻيڙيون ڪيئن گذريون ۽ انهن تي ويٺل ماڻهن جي حالت ڇا هئي؟ مٺڻ ڪوٽ وٽ هڪ ٻيڙي جو ڪنٽرول مان نڪري وڃڻ ۽ ان تي ويٺل همراهَن جو معجزانه طور بچي وڃڻ، لاڙڪاڻي لڳ هڪڙي ٻيڙيءَ تي ڌاڙيلن جي انڌا ڌُنڌ فائرنگ ڪيڏي خوفناڪ هئي، انهن واقعن جا تفصيل معلوم ڪرڻ لاءِ هي ڪتاب’الف‘ کان ’ي‘ تائين پڙهڻ ضروري آهي.
هونئن ته هر مهم جوکم جو ڪم آهي، پر جڏهن اهڙو جوکم سنڌوءَ جهڙي درياءَ تي کنيو وڃي، تڏهن اهو واقعي روح کي رهنڊون ڏيندڙ خطرو هوندو آهي. خطري سان گڏ ڊگهي سفر جي ٿڪاوٽ، ٿوري وقت ۾ گهڻي ڪم ڪرڻ دوران کاڌي پيتي جي اڻاٺ ۽ زندگيءَ ۾ يڪسانيت ماڻهن کي بيزار ڪري وجهندي آهي. بدر هڪ هنڌ بلڪل صحيح لکيو آهي ته: ڪا به مهم شروع ٿيڻ وقت ٽيم تازي توانائي ۽ اسپرٽ ۾ هوندي آهي، پر اهو سلسلو برقرار نه رهندو آهي. پهرين ڏينهن وڏو شوق هوندو آهي، ٻئي ڏينهن به وڏو اتساههُ هوندو آهي، ٽيون ڏينهن به ٺيڪ گذرندو آهي، پر چوٿين ڏينهن کان ٿڪاوٽ جون جهلڪيون ظاهر ٿينديون آهن، پنجين ڏينهن سنهو ٿلهو تڪرار ٿيندو آهي. ڇهين ڏينهن همراهه پڙ ڪڍي بيهي رهندا آهن ۽ ستين ڏينهن هڪٻئي جي شڪل نه وڻندي آهي. پر اسان جي ٽيم ۾ اڃا تائين ٿڪاوٽ جو ڪو به آثار ظاهر نه ٿيو آهي، شايد اهو سنڌوءَ سان عشق جو مسئلو آهي. سڄي ساري ٽيم صبح جو ساڍي ڇهين کان رات جو يارهين تائين مصروف رهي ٿي. سفر به ڪو آرام ڏيندڙ ناهي. هڪ ٽيوب تي سفر ڪرڻو آهي. اگهاڙي فطرت ۾ ٻاويهن ڏينهن جو سفر ٿوري ڳالهه ناهي ... اڄ ته خير نائون ڏينهن آهي.“
سو اسان مان به ڪيترائي دوست مختلف مرحلن تي سفر جي ٿڪاوٽ جو شڪار ٿي ويا ۽ هنياءُ لاهي پيا هئا. اسان جو هڪ پنجابي دوست زبير جنهن سڀني کان وڌيڪ سفر ڪيا هئا، سو هڪ مرحلي تي مشتعل ٿي واپس ٿيڻ جو سوچڻ لڳو هو، نيٺ هن کي ٿڌو ڪري پاڻ سان اڳتي وٺي آياسون. ٻيو ته ٺهيو پر بدر ابڙي جهڙو ٿڌو ماڻهو ڪيٽي بندر وٽ گرم ٿي ويو. ان جو هڪ ڪارڻ شايد اهو به هو ته هن کي ڪيٽي بندر کان پورٽ قاسم تائين آخري سفر ۾ به خشڪي رستي تي هلڻ جي ڊيوٽي هنئي وئي هئي. هونئن بدر سان اها ويڌن اڳي به ٿيندي رهي هئي، جنهن ڪري هن کي سنڌوءَ جي سيني تي سفر ڪرڻ جو پورو موقعو نه ڏنو ويو. جيڪڏهن هن کي اٽڪ کان وٺي ڪراچيءَ تائين خشڪي بدران ٻيڙي ۾ سفر ڪرڻ جو اڃا وڌيڪ موقعو ملي ها. ته هو پنهنجي ڪتاب ۾ سنڌوءَ جي سونهن جا وڌيڪ چِٽَ چِٽي سگهي ها. بهرحال پوءِ به بدر سموري ٽيم جي مڙني دوستن کان گوءِ کڻي ويو آهي ۽ سڀني کان اڳ ۾ سنڌوءَ جي سفر تي ڪتاب لکي ورتو اٿس، جيڪو اوهان جي هٿن ۾ آهي.
سنڌوءَ جي هن اڀياس مان جيڪي خاص نتيجا اخذ ڪيا ويا آهن، انهن مان سڀ کان اهم ڳالهه اها آهي ته هماليا کان وٺي ڊيلٽا تائين سنڌوءَ جي ڪنارن تي جيڪي به ماڻهو رهن ٿا، انهن جي ٻولي معمولي ڦيرڦار کان سواءِ سنڌي آهي. بِرُوشِشِڪو، هندڪو، سرائيڪي، کيتراني، ۽ سنڌي سنڌو ماٿريءَ جون خاص ٻوليون آهن. سنڌوءَ ماٿريءَ ۾ رهندڙ ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي ۽ ڪلچر ۾ پڻ هڪجهڙائي آهي. ٻيو ته سنڌو درياءَ تي بندن ٻڌڻ واري عمل سان هن تاريخي درياءَ جي وجود کي خطرو آهي. اسان کي ٻڌايو ويو ته ڊسمبر جي مهيني ۾ اٽڪ وٽ اباسين بلڪل سڪي ٺوٺ ٿي ويندي آهي. ٽيون ته جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ ڏنو ويوته نه رڳو سرحد ۽ سنڌ صوبي جي آبپاشيءَ کي ڪاپاري ڌڪ رسندو ، پر سنڌوءَ جي اترين علائقن جو فطري حسن پڻ تباهه ٿي ويندو. جيڪو هن وقت دنيا جي حسين ترين علائقن مان هڪ آهي ۽ ان سان گڏ سنڌوءَ مان سونُ ملڻ بند ٿي ويندو، جيڪو هن وقت ڪالاباغ شهر کان مٿي ججهي انداز ۾ موجود آهي.
سَرُ سُڪو سال ٿيا، هنجههَ هَريو ئي پيرُ،
هي ڪنگُ ويچارو ڪيرُ، جو رَسي ان رَمزَ کي.
(ڀٽائي)
انور پيرزادو
ڪراچي
27 نومبر 1993ع