سنڌو طاس
هماليه جي اتر اولهه واري ڀاڱي مان بيشمار ننڍيون وڏيون نديون آبشارن وانگر ڪرن ٿيون ۽ اپکنڊ جا ٻه وڏا تراکڙا ميدان ٺاهڻ ۾ مدد ڪن ٿيون، هڪ سنڌو ماٿريءَ جو ۽ ٻيو گنگا ماٿريءَ وارو. هن هنڌان ايتريون نديون ڇو ٿيون نڪرن؟ ان جو جواب ان رپورٽ مان ملي سگهي ٿو جيڪا تازو (5 مئي 1992ع تي) جاري ٿي هئي.
رپورٽ چوي ٿي ته، جيالاجيڪل سروي آف انڊيا جي هڪ ٽيم 18 سالن جي لاڳيتي جاکوڙ کانپوءِ معلوم ڪيو آهي ته، هماليه جابلو سلسلي ۾ گليشئرن جو تعداد 5220 آهي. تازي پاڻيءَ جا اهي ڄميل ذخيرا اپکنڊ جا دائمي درياهه ٺاهين ٿا ۽ ڪڏهن ڪڏهن ننڍين وڏين ٻوڏن جو سبب ٿين ٿا. هن سروي کان اڳ هماليه ۾ گليشئرن جي تعداد بابت ڌُُڪا هنيا ويندا هئا. جنهن موجب گليشئرن جو تعداد پنجن کان پندرهن هزار وڃي بيهندو هو. هماليه جي گليشئرن جو پهريون اڀياس، ٻن آمريڪي محققن مائويسي ۽ جيشڪي 1812ع ۾ ڪيو هو. ان کانپوءِ 1974ع ۾ جيالاجيڪل سروي انڊيا وارن اهم ڪم کنيو. اڀياس جي نتيجن موجب اهي گليشئر 38039 ڪلو ميٽرن تي پکڙيل آهن جيڪي ٽن درياهي ماٿرين سنڌو، گنگا ۽ برهمپترا جي وچ ۾ ورهايل آهن. گليشئرن جو وڏي ۾ وڏو تعداد 3538 سنڌو نديءَ جي طاس ۾ آهي، جڏهن ته گنگا طاس ۾ 1020 ۽ برهمپترا طاس ۾ 662 آهي. هماليه جي ڊيگهه اوڀر کان اولهه اڍائي هزار ڪلو ميٽر ۽ ويڪر اتر کان ڏکڻ 400 ڪلو ميٽر آهي.
گليشئرن بابت رپورٽ اهو به چوي ٿي ته اهي ڄمون، ڪشمير، هماچل پرديش، اتر پرديش، سڪم ۽ ارنا پرديش ۾ آهن. وڌ ۾ وڌ گليشئر ڪشمير ۾ آهن، جن جو تعداد 3136 آهي، اهي 22 هزار چورس ڪلوميٽرن تي پکڙيل آهن ۽ انهن جي سراسري ماپ 10.24 چورس ڪلوميٽر آهي. رپورٽ مطابق هن وقت دنيا جي 10 سيڪڙو ايراضيءَ تي گليشئر موجود آهن. جڏهن ته 10 هزار سال اڳ برفاني دور ۾ ٽيڻا گليشئر هئا، ٻئي طرف، گذريل سؤ سالن ۾ هماليه مان 10 سيڪڙو گليشئر گهٽيا آهن. گليشئرن جي ان گهٽجندڙ تعداد سبب سائنسدانن ڳڻتي ظاهر ڪئي آهي ڇو ته ان سبب ڪري پاڻيءَ جو ذخيرو ۽ درياهن جو وهڪرو گهٽجي رهيو آهي، جڏهن ته آدم واڌ ۽ زرعي زمينن جي گهرج ۾ واڌ سبب وڌيڪ پاڻيءَ جي ضرورت پوندي.
هڪ ٻي رپورٽ مطابق سنڌو طاس جي سڀني درياهن جو گڏيل پاڻي 170 ملين ايڪڙ فٽ آهي، جيڪو نيل دريا کان ٻيڻو ۽ دجله فرات کان ٽيڻو آهي. اڄڪلهه، پاڪستان ۽ هندستان وچ ۾ ٿيل سنڌو طاس ٺاهه سبب بياس، ستلج ۽ راويءَ جو 33 ملين ايڪڙ فٽ هندستان کي ملي ٿو، يعني پاڪستان وٽ 137 ملين ايڪڙ فٽ پاڻي آهي. ان ٺاهه جو سڀ کان خراب اثر سنڌ تي پيو آهي.