پوٺوهار
انڊس ايڪسپيڊيشن لاءِ نڪتل ننڍڙين ٻيڙين تي منهنجي نظر ان مهل تائين کتل رهي، جيستائين اهي اٽڪ گهاٽيءَ جي وڪڙ ۾ گم نه ٿي ويون. گهاٽيءَ مان نظر ڪڍي مون هڪ ڀيرو وري اٽڪ جي قلعي تي نظر وڌي. پراڻي اٽڪ پُل ڏانهن ڏٺو ۽ اوڏانهن ڏٺو جتان سنڌو ۽ ڪابل جا وهڪرا گڏجي اورتي اچي رهيا هئا ۽ پوءِ اٽڪ شهر ڏانهن روانگيءَ لاءِ گاڏين جا ڦيٿا ڦريا. نئين اٽڪ پُل ٽپڻ مهل، ساڄي شيشي مان اٽڪ گهاٽيءَ الوداعي هٿ لوڏيو ۽ کاٻي دريءَ مان سنڌوءَ آشيرواد ڏنو.
پل ٽپڻ شرط سمورا منظر بدلجي ويا، هتي ننڍيون وڏيون ٽڪريون ۽ ميدان هئا. سرحد صوبو سنڌوءَ جي ساڄي ڪپ تي رهجي ويو هو ... ۽ هيءُ هو پنجاب. اٽڪ قلعي جون ديوارون روڊ سان آهن. ٿورڙو اڳتي مغل تعمير جا ٻيا نمونا موجود هئا. وقت گهٽ هئڻ ڪري انهن قديم آثارن کي ڇڏي اڳتي وڌي وياسون ۽ وڃي اٽڪ کان نڪتا سون. اٽڪ بس اسٽينڊ تي پري پري کان پهتل ۽ نڪتل بسن جو تعداد ڏسي شهر جي مصروفيت جو اندازو لڳائڻ ڏکيو نه هو.
هونئن هر شهر جي پنهنجي خوشبوءِ، شخصيت، مزاج ۽ انفراديت هوندي آهي، خاص ڪري ننڍن شهرن جي سونهن انهن جي ٻهراڙين سبب پئي بکندي آهي. خبر ناهي ته ڇو اٽڪ شهر مون کي متاثر نه ڪيو، مون کي گندگي نظر آئي. شهر ۽ ٻهراڙيءَ جو ميلاپ هئڻ جي باوجود شهر جي شخصيت ۽ انفراديت نظر نه آئي. نه ڪا پراڻي روايتي عمارت ملي ۽ نه وري ڪنهن مقامي ماڻهوءَ رهنمائيءَ لاءِ هائوڪار ڪئي. البت اسان کي سفر جو سڄو سامان مليو.
اٽڪ شهر، سرحد ۽ پنجاب جي ڪنڌيءَ تي هئڻ سبب تهذيبي ورثي ۾ مالامال هئڻ کپي پر هيءُ شهر نه پنجاب جو محسوس ٿيو ۽ نه صوبي سرحد جو، هر ماڻهو پنهنجي هڻ هڻان ۽ وٺ وٺان ۾ مصروف هو ۽ جيڪو واندو هو سو ڄڻڪ سڄي ماحول کان لاتعلق، فقط ”مشاهدو“ ڪرڻ ۾ مصروف ٿي لڳو. اٽڪ ۾ اسان کي مُرڪ به نه ملي جيڪا هر ماڻهو ڏيئي ٿي سگهيو. ڇا اهائي اٽڪ شهر جي انفراديت ۽ شخصيت هئي؟ ٿي سگهي ٿو ته اٽڪ بابت راءُ قائم ڪرڻ ۾ مون جلدي ڪئي هجي. مان شهر جي سڄي مارڪيٽ ۽ سموريون جايون ڪونه ڏسي سگهيو آهيان. شهر ۾ هٿ جي هنر جا ٻه چار دڪان هئا، خاص ڪري جُتين جا. پر انهن تي ٿيل ڪم مونکي نه هِرکايو. سچي ڳالهه ته اها آهي ته اسان وٽ وقت نه هو ۽ اسان کي سفر جي سامان جي خريداري مڪمل ڪري جلد کان جلد خوشحال ڳڙهه پهچڻو هو. اسان جيئن تيئن اٽڪ کان نڪتاسين ۽ خوشحال ڳڙهه لاءِ بَسال (Basal)وارو رستو اختيار ڪيوسين. هن رستي تي اٽڪ شهر کان اڳ ۽ پوءِ ڪافي ميلن تائين فوجي نوعيت جون ڪئمپون ۽ ادارا قائم ٿيل نظر آيا. مون کي اٽڪ جي ٻهراڙين ۾ ڳوٺاڻا گهٽ، فوجي گهڻا نظر آيا: ائين ٿي لڳو ڄڻ اٽڪ جو ڪلچر لشڪري اقتصاديات مان ڦٽي نڪتل هجي!
خوشحال ڳڙهه پهچڻ جا ٻه رستا آهن. هڪ سرحد صوبي مان جيڪو سنڌو درياهه جي ساڄي پاسي، جبلن کان ٿيندو پشاور ۽ ڪوهاٽ ضلعي مان نظامپور ۽ ٻين ننڍڙن شهرن وٽان ٿيندو، خوشحال ڳڙهه پهچي ٿو ٻيو پنجاب جي ضلعي اٽڪ کان وڃي ٿو، جيڪو سنڌوءَ جي کاٻي پاسي، پوٺوهار جي بالڪل الهندي ۾ آهي.
پوٺو معنيٰ ”غيرهموار“ ۽ هار معنيٰ ”جهڙو“. مجموعي معنيٰ اهائي بيٺي ته غيرهموار علائقو. پوٺوهار جي اهائي جاگرافي آهي. سروي آف پاڪستان جي نقشي موجب پوٺوهار پليٽو لڳ ڀڳ اسلام آباد کان جهلم، جهلم کان سنڌوءَ جو ڪنارو لڳ ڀڳ ڪالاباغ کان اٽڪ تائين وارو آهي. ٻين لفظن ۾ اتر ۾ مارگله، اوڀر ۾ جهلم ندي، اولهه ۾ سنڌو ۽ ڏکڻ ۾ لوڻاٺين ٽڪرين جو سلسلو. ان پليٽو جي وچ ۾ هڪ ندي ”سوان“ (Soan) وهي ٿي جنهن ۾ راولپنڊيءَ جي اتر ۽ اوڀر وارين جابلو ماٿرين جو پاڻي لهي اچي ٿو. سوان ندي، ڪالاباغ کان ٿورو اتر ۾ سنڌوءَ سان ملي ٿي.
توزڪ جهانگيريءَ ۾ پوٺوهار جون حدون ”هيٿ کان مارگله تائين“ ڄاڻايل آهن. جيستائين پوٺوهاري ٻوليءَ جو تعلق آهي ته فقط ”سيد ڪسران“ تائين ٺيٺ پوٺوهاري ڳالهائي وڃي ٿي. علائقي جون ٻيون ٻوليون ڪاهرو، ڪجهي، پلکي، ڌني ۽ گهيبي وغيره آهن، جن کي پوٺوهاريءَ جو حصو سمجهيو وڃي ٿو.
پوٺوهار اٽڪ، جهلم، چڪوال، راولپنڊي ضلعن ۽ اسلام آباد تي پکڙيل آهي. علائقي ۾ اعواڻ، عباسي، جنجوعه، منهاس، سَتي، ۽ گکڙ قبيلا رهن ٿا جن ۾ اڪثر راجپوت آهن. سڪندر ۽ راجا پوروءَ جي لڙائيءَ به پوٺوهار ۾ لڳي هئي. اسان کي خوشحال ڳڙهه تائين واٽ ۾ ڪا به ذڪر جوڳي شيءِ نظر نه آئي، پر هيءُ علائقو ڪافي دلچسپ هو. مٽي ۽ پٿر جا پهاڙ، ننڍڙيون ننڍڙيون ماٿريون، وروڪڙ واٽون ۽ مختصر وڻڪار. پوٺن جي ڪن ڪن لاهين تي ننڍڙا بند ويران حالت ۾ هئا، جيڪي مقامي ماڻهن، آباديءَ لاءِ ٺاهيا هئا. پهرين نظر ۾ اهي ننڍڙا بند قديم آثار ٿي نظر آيا. جيتوڻيڪ هيءُ علائقو خشڪ نظر ٿي آيو پر جر ۾ پاڻي جام هو. سوال فقط ايترو هو ته جر جو پاڻي اوچائين تائين ڪيئن پهچائي آبادي ڪجي؟ آبادي تمام ڇڊي هئي. بسال لڳ ميداني منظر هو، جتي ٽيوب ويل تي آبادي هئي. پوٺوهار بنيادي طرح باراني علائقو آهي جنهن ڪري ماڻهن لاءِ پيٽ پالڻ وڏو مسئلو آهي، اهو ئي سبب آهي جو ماڻهو فوج ۾ ڀرتي ٿين ٿا. پوٺوهار نه رڳو تاريخي طرح اهم خطو آهي پر ارضياتي طرح به تمام شاهوڪار آهي. پنڊپهڻن ۾ کيرٿر ۽ سنڌ جي لڪي سلسلي کان گهٽ نه آهي، ۽ قد بت ۾ به لڪي ۽ بڊو جبلن جيترو آهي. برسات جي مند ۾ هي خطو ڪشمير جهڙو ٿيو پوي.
لڳ ڀڳ اهوئي علائقو آهي، جتي وفاقي حڪومت غازي گهڙيالا نالي هڪ پروجيڪٽ تي عمل ڪرائي رهي آهي. اسان اکين سان اهو هنڌ نه ڏٺو جتان ڪم جاري هو، پر اها رٿا لڪل ڪونهي. چون ٿا ته جيڪڏهن اها رٿا مڪمل ٿي ته اها ڪالاباغ کان وڌيڪ اثر ڇڏيندي.