سنڌ جا ٻيلا
سنڌ جي ٻيلن کي ٽن يا چئن قسمن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. پهريان اهي جيڪي ڪچي واري علائقي جا، يا درياهي ٻيلا آهن. ٻيا اهي جيڪي پڪي واري علائقي ۾ پر قدرتي آهن، ٽيان ٻيلا نهري پاڻيءَ تي هٿرادو طور پيدا ڪيا ويا آهن، جن ۾ ضرورت موجب وڻ پوکيا وڃن ٿا. چوٿان ڊيلٽا علائقي وارا آهن، اڃا به هڪ پنجون قسم باراني آهي. جيڪو جابلو ماٿرين ۾ برساتن کان پوءِ پيدا ٿئي ٿو پر انهن ۾ وڻ ڪو نه ٿئي. اهي چراگاهه ۽ شڪارگاهه چئي سگهجن ٿا. باراني چراگاهن جو مثال غيبي ديرو، جاگير، کيرٿر نيشنل پارڪ، ڪوٽڏيجيءَ جي اوڀر ۾ ٽڪر سوراهه ۽ ٿر جا ڪجهه علائقا آهن.
هن وقت سرڪاري رڪارڊ ۾ (81_1980 وارو رڪارڊ جيڪو اڃا تائين بنيادي رڪارڊن طور ڪتب آندو وڃي ٿو) درياهي ٻيلن جي پکيڙ 5.58.000 ايڪڙ آهي. هونئن ڪل پکيڙ 5.95.808 ايڪڙ ليکي وڃي ٿي پر انهن مان ڪن تي قبضا آهن ۽ هوريان هوريان آبادي هيٺ ايندا پيا وڃن. سنڌ ۾ ٻيلن جي شرح سنڌ جي ڪل پکيڙ جي ٻه يا ٽي سيڪڙو مس آهي، جن ۾ ٻيلا، ڪيٽيون ۽ هڙيون سڀ شامل آهن.
وڻن جي تعداد جي لحاظ کان ٻيلن ۾ ٻٻر سڀ کان گهڻو 33 سيڪڙو آهي. ٻٻر قيمت، ڪم توڙي سنڀال جي لحاظ کان سڀ کان بهتر ۽ سولو آهي. پر ٻٻر اڳي کان گهڻو گهٽجي ويو آهي، ٻئي نمبر تي مکيه وڻ ڪنڊي آهي جيڪو پڻ ڏهه کان پندرنهن سيڪڙو ٿيندو. ڪچي ۾ ٽين اهم جنس لئو يا لئي آهي. بَهڻَ جي صورتحال سڀ کان خراب آهي. بهڻ هاڻي وڃي ڪو هڪ سيڪڙو مس بچيو آهي. بئراج پوڻ کان اڳ ان جو تعداد گهٽ ۾ گهٽ ڏهه سيڪڙو هو. پر هاڻي لٽ گهٽجڻ سبب اهو وڻ ايترو ته گهٽ ٿي ويو آهي جو جنڊيءَ واري صعنت کي ماٺ لڳي وئي آهي.
سنڌ ۾ نهري زمين تي هر قسم جو ٻوٽو نسري سگهي ٿو، مثال طور شيشم، توت، املتاس، نم، ڄمون، ڪچنار، گدامڙي، ڪيڪر وغيره. سم ۽ ڪلر ورتل زمين ۾ ڪيڪر، يوڪلپٽس، ڪونو ڪارپس، سريس مٺي گدامڙي، صوف، ڄمون، ارجن لڳي سگهن ٿا. خشڪ ۽ وارياسي زمين ۾ ڪنڊي، ٻٻر، کجي ۽ لوهيڙو ڪامياب آهن. سامونڊي ڪنڌيءَ لڳ ناريل يوڪلپٽس ۽ تمر ڪامياب جنسون آهن.
يوڪلپٽس ڊگهو ۽ سهڻو وڻ آهي، اصل وطن آسٽريليا اٿس، گذريل ڪجهه صدين کان دنيا ۾ پکڙيو آهي. اهو وڻ اپکنڊ ۾ انگريزن آندو. ان وڻ جا مقامي نالا لاچي، سفيده، گوند به آهن. يوڪلپٽس جو ڪاٺ فرنيچر، ٻارڻ، ڪاغذ ٺاهڻ، چپ بورڊ ۽ پلاءِ بورڊ ٺاهڻ جي ڪم به اچي ٿو. ان جي پنن مان خاص قسم جو تيل نڪري ٿو جيڪو دوائن ۾ استعمال ٿئي ٿو. ٿڙ گول ۽ ڊگهو هئڻ ڪري ٿنڀن جي طور به استعمال ٿئي ٿو. ڏهن ٻارهن سالن ۾ استعمال لائق ٿيو وڃي. مضبوطيءَ جي لحاظ کان ڪيڪر ۽ شيشم سان ڪُلهو ملائي بيهي ٿو. وزن جي لحاظ کان هڪ مڪعب فوٽ ڪاٺ جو وزن اڌ مڻ ٿئي ٿو. هن وڻ جو مستقبل سنڌ ۾ چڱو ٿي سگهي ٿو، ڇاڪاڻ ته هن جو پن جانورن کي نٿو وڻي ۽ اهو ويران ۽ خشڪ علائقن لاءِ مؤزون آهي پاڻيءَ جي کوٽ ۾ گرمي برداشت ڪري سگهي ٿو. ماهرن جو چوڻ آهي ته وڻ کي ڪا بيماري به نٿي لڳي في الحال سنڌ ۾ يوڪلپٽس ٻيلن جي شڪل اختيار نه ڪئي آهي، پر زميندارن ڪٿي ڪٿي ٻنين جي ڪنڌين تي هٿرادو طور پوکڻ شروع ڪيو آهي.