تونسه بئراج
تونسه، چشمه بئراج کانپوءِ پهريون بئراج آهي. ٻنهي بئراجن جي وچ ۾ اٽڪل ڏيڍ سؤ ميلن جو پنڌ آهي. چشمه کان هيٺ پهريون بئراج سنڌ جي حدن ۾ گڊو بئراج آهي جنهن جو پنڌ پڻ هتان لڳ ڀڳ ڏيڍ سؤ ميل ٿيندو. تونسه بئراج جي اڏاوت جي پهرين تجويز 1936ع ۾ ڏني وئي جڏهن ته 1958ع ڌاري جڙي راس ٿيو. 3 مارچ 1959ع تي ايوب خان پل جو افتتاح ڪيو.
ترتيب جي لحاظ کان سنڌوءَ تي في الحال هيءُ چوٿون بند آهي. رٿابنديءَ هيٺ هيءَ بئراج ديري اسماعيل خان ۽ مظفر ڳڙهه جون زمينون آباد ڪرڻ لاءِ ٺاهيو ويو آهي. 1947ع کانپوءِ ترميم بعد اندازو هنيو ويو ته اهو بئراج هڪ لک ڇاونجاهه هزار ايڪڙ زمينون آباد ڪندو. رٿا ۾ هڪ بند، هڪ روڊ، ريلوي پُل ۽ ٻه نهرون شامل آهن. الهندي پاسي کان ڊي-جي ڪئنال نڪري ڄام پور جي اولهه ۾ کُٽي ٿو. اڀرندي پاسي تونسه پنجند لنڪ ڪئنال آهي.
بئراج تي پاڻيءَ جو شور پنهنجي جاءِ تي پر هتان پاڻي تمام گهٽ مقدار ۾ خارج ٿئي ٿو. لهواري پاسي بلڪل ڄامشوري جهڙو منظر آهي. هيٺئين پاسي واريون ٻيٽاريون چشمه جي ڀيٽ ۾ وڏيون ۽ گهڻيون آهن. صاف محسوس ٿئي ٿو ته هر بئراج کانپوءِ پاڻيءَ جو وهڪرو گهٽبو وڃي ٿو. اسان کي سمجهه ۾ نٿو اچي ته گڊو ۽ سکر کان پوءِ ڇا حال هوندو! ڇا سفر اڳتي جاري رکي سگهبو؟