طوطي خان سان ڪچهري
رات جا ساڍا نَوَ
”تنهنجو اصل نالو ڇاهي؟ ۽ توکي طوطي خان ڇو ٿا چون؟ اهو عجيب نالو ناهي؟“ مان ۽ انور پيرزادو اڄ ان موڊ ۾ آهيون ته پنهنجي ٽيم جي معلم طوطي خان جو انٽرويو ڪيون. اسان جي خواهش هئي ته طوطي خان اسان جي سوالن جا جواب پنهنجي مادري ٻولي هندڪو ۾ ڏيندو هلي ته جيئن اسان هندڪو ۽ سنڌي ٻولين وچ ۾ هڪجهڙائي يا تفاوت محسوس ڪندا هلون.
”طوطي (Totee) خان دا مطلب اَي وي ڪه جِس وقت مين ڇوٽا آن، بچه آن، تَي نِڪڙَي هوندي آن مين گلان شروع ڪِيتيان، ستان مهيني ميري زبان چلي اَي تي! اس وقت مين ماءُ دا اور پيءُ دا لاڊلا پتر بڻ گَيان- تو بچپن تَون مين گلان ڪرڻ لگان ها تو اُس وقت ميرا نان رک دتا اين ڪه اَي جيها گلان ڪرنا تَي بالڪل طوطي پيا ڪرنا ... باقي تَي ميرا اصل نان سدبرگ گل اَي يعني گلاب کا ڦول، لکڻا پڙهڻا پَئدا اَي تَي سدبرگ عرف طوطي خان“ طوطي خان پنهنجو تعارف ڪرائي ويو. ”هيءَ ڇا شيءِ آهي؟“ مون طوطي خان کي ڀُرٽ ڏيکاريو جيڪو مون جيڪو جهانگيره وٽان کنيو هو.
”اسين لوگ آکنا ڀروٽ ... اَي ڪَپڙان دَي چمٽيا اَي نان تَي ڪپڙان دي نال آهستي آهستي لِويٽئي نال ... ان دا هور ڪوئي ڪام نهين هئه نان، صرف بالڻ (ٻارڻ) دَي ڪام آندا اَي.“
طوطي خان ٻڌايو ته سندس علائقي ۾ ڀُرٽ هڪ ٻوٽي جو نالو آهي، جنهن جو قد چار پنج ۽ ڇهه ست فٽ به ٿيندو آهي. ان جو ٻج اڌ مُني انچ جو بيضوي شڪل جو ٿئي ٿو، جنهن تي ڪنڊا ڪنڊا اڀريل هوندا آهن. ساڳئي علائقي ۾ ”ٽالهي“ به ٿئي ٿي، جيڪو ساڳوان وانگر مضبوط ڪاٺ آهي ان مان پيٽين جا تختا، ٻيڙين جا ڪي حصا ۽ فرنيچر ٺهي ٿو. اڄڪلهه شيشي جو سامان ان ئي ڪاٺ جي پيتين ۾ وجهي روانو ڪيو وڃي ٿو.
ٽالهيءَ کان سواءِ سفيدو وڻ آهي جيڪو پنهنجي اوچائي سبب نمايان آهي. سفيدي جو ڪاٺ نرم ٿيندو آهي تنهن ڪري ان مان ۽ بانس مان ماچيس جون تيليون ٺاهيون وڃن ٿيون. بيد به هتي جام آهي، جيڪو سنڌ ۾ ناهي. البت لڪيءَ وارن جبلن ۾ اهڙي ڪاٺ جا پنڊ پهڻ ملن ٿا جيڪو بيد يا بانس ٿي سگهي ٿو. هن علائقي ۾ نم کانسواءِ ٻيا اڪثر وڻ ٻوٽا آهن جيڪي سنڌ ۾ ٿين. هن علائقي ۾ ٽالهيءَ جي نالي سان هڪ ٻوٽو به ٿئي ٿو. هندڪو ۾ وڻ لاءِ ٻه ٽي نالا آهن ڪي بَڻ يا وَڻ چون، ڪي جنگي يا جهنگي چون، نئين زماني ۾ درخت به عام ٿيو آهي پر عام طور تي ته جهنگي لفظ ڪتب اچي ٿو. جهنگي گهڻا هجن ته ٿئي جهنگل، بَنَ (وڻ) گهڻا هجن ته به ٿئي ”بَن“ سنسڪرت ۽ ان جي اثر هيٺ بنگال تائين سڀني ٻولين ۾ ”بن“ جي معنيٰ ”جهنگ“ آهي، جيئن بَن مانس (جهنگلي ماڻهو) سندربَن (سهڻو ٻيلو) يا بن واس (جهنگ ۾ واسو يا رهڻ) وغيره. جهنگل کي انگريزيءَ ۾ به جنگل چون جيڪو لفظ سنسڪرت جي ’جانگل‘ تان ورتل آهي. انگريزن وٽ ٻيلي لاءِ لفظ جهنگل، کانسواءِ ٻيا پنهنجا به لفظ آهن جيئن ’وُڊ‘ يا ’فاريسٽ‘.
طوطي خان سنڌوءَ ۾ تربيلا کان پنجاهه ميلن جي پنڌ ’دربند‘ کان وٺي ڪراچيءَ تائين سفر ڪيو آهي. دربند شروع ۾ علائقو غير هو، هاڻي ”رعيت“ ٿي ويو آهي. دربند آباد ايوب خان جي دور ۾ ”رعيت“ ۾ شامل ٿيو. طوطي خان اکين ڏٺي شاهدي ڏني ته ان کان اڳ دربند ۾ چرس آفيم ٽوڪرين ۾ ڀرجي دڪانن تي وڪامجندو هو. پوليس وارا به ڪونه پڇندا هئا (طوطي خان وڪامڻ لاءِ هندڪو ۾ لفظ وڪي استعمال ڪيو).
جڏهن تربيلا بند ٺهيو تڏهن دربند ۾ کبل جا ڳوٺ ۽ ٻيا ڳوٺ اتان کڄي ويا. هاڻي دربند مٿي جبل تي ڪالوني بڻجي ويئي آهي. مجموعي طور تي اٽڪل 160 ڳوٺ تربيلا جي پيٽ ۾ اچڻ سبب ڦٽي ويا. گهر ڇڏڻ لاءِ نواب جي معرفت ماڻهن کي پئسا ڏنا ويا. ان کانپوءِ وقت به وقت ٻه ٽي ڀيرا ٿوري ٿوري وقت لاءِ ڍنڍ ۾ پاڻي ڇڏيو ويو، جن تي ساڳين ماڻهن آبادي ڪئي. عارضي رهائش اختيار ڪئي ۽ هر ڀيري پئسا ڪليم (Claim) ڪيا. ان سلسلي ۾ علائقائي چيئرمين به جاوا ڪيا، اڌ پئسا آبادگارن جا ۽ اڌ ليڊرن جي کيسي ۾. (طوطي خان کيسي لاءِ لفظ ”کيسو“ استعمال ڪيو.)
دربند جو نالو اهو ڪيئن پيو؟ طوطي خان ٺيڪ طرح جواب نه ڏيئي سگهيو پر هن ٻڌايو ته، اهو پراڻو ڳوٺ هو. اتي ڪاٺ جو تمام وڏو ڪاروبار هو. ان ڪري دربند جي منڊي مشهور هئي. دربند جي علائقي وٽان سنڌو، جابلو گهاٽين مان لنگهي ٿو، گهوڙا تڙپ وانگر. طوطي خان جو چوڻ آهي ته تونئسه بئراج ٺهڻ سان ڪنهن به ڳوٺ کي نقصان نه ٿيو البت چشمه بئراج ٺهڻ سان چشمه نالي هڪ ڳوٺ پاڻي هيٺ آيو.
مون طوطي خان کان ان ڪافر ڪوٽ بابت پڇيو جنهن بابت هن چشمه بئراج تي پهچڻ کان اڳ، ساڄي پاسي جبلن ڏانهن اشارو ڪري ٻڌايو هو. طوطي خان ٻڌايو ته، ”مان هتي ڪيئي ڀيرا ويو آهيان، اتي هڪ رنڊيءَ جي ڪوٺي هئي، اتي هڪ جوڳي رهندو هو، پراڻي زماني جي ڳالهه آهي، اسان اکين سان ڪونه ڏٺا پر اتي کجين جا جهڳٽا آهن 20-25 کجيون آهن انهن ۾ چوکا (وهڻ جون جايون) ٺهيل آهن، معمولي چار ديواري آهي، ان کي جوڳيءَ جو ٿلهو چون ٿا، مون آخري ڀيرو 15-16 سال اڳ ڏٺو هو، خدا ڄاڻي هاڻي آهي به الائي نه. هيءُ ڪو شهر هو، الله ڄاڻي ماڻهو ڪيڏانهن ويا؟ ٻه اڍائي ميلن ۾ شهر جا بنياد پکڙيل آهن، بنياد پٿر جا آهن، هڪ هڪ پٿر پنج پنج، ڇهه ڇهه، اٺ اٺ ۽ 10-10 مڻن جو آهي، وڏا پٿر آهن انهن کي وڏين سرن وانگر گهڙيو ويو آهي، اوڏانهن وڃڻ لاءِ اڳي ته جيپ جو رستو به ڪونه هو، هاڻي ڪو ٺاهيو هجين ته اها خبر ناهي. هائو! باقي ڪالاباغ واري پاسي کان رستو آهي اتان جيپ ۾ وڃي سگهجي ٿو. ڪالاباغ کان عيسيٰ خيل ۽ اتان ڪنڊل. ڪنڊل تائين ويگنون هلن ٿيون. اتي ئي ڪافر ڪوٽ آهي.“
تو کي هن علائقي ۾ ڪي ٻيا قديم آثار سُجهن؟ طوطي خان کان نئون سوال ڪيو ويو.
”هائو! اٽڪ وٽ جتان پاڻ سفر شروع ڪيو (جهانگيره) ان کان ٽي ميل اڳتي هڪ پراڻو شهر محمد پور غرق ٿيل آهي. چون ٿا اهو سکن جي بادشاهيءَ جي زماني ۾ هو. ارڙهن ميلن تي پکڙيل هو. ان ۾ هندو مسلمان ۽ سک رهندا هئا.“
”شهر تباهه ڪيئن ٿيو؟“
”هتي هڪ پير رهندو هو. هڪ شخص پنهنجي ڌيءَ ڪٿان مڱائي پر پوءِ ڦِري ويو. پوءِ ڪيئي جرگا ٿيا پر هن شخص ڪنهن به جرگي کي نه مڃيو. پوءِ ڳالهه پهتي علائقي جي پير وٽ. فريادي ٻيڙيءَ ذريعي درياهه ٽپي پير وٽ پهتو. پير صاحب به هن شخص کي سمجهايو پر هن ڌيءَ ڏيڻ کان نابري واري ڇڏي، پير موٽي ويو ته پويان شهر کي باهه لڳي ۽ شهر سڙي ويو.“
”طوطي خان! هڪڙا ماڻهو ٿا چون ته سنڌو درياهه مانسرور ڍنڍ مان ٿو نڪري، ٻيا ماڻهو چون ٿا ته شينهن جي وات مان ٿو نڪري، ٽيان ماڻهو ٽين ڳالهه ٿا چون. سچ ڇاهي؟“ انور پيرزادو طوطي خان کان ڪا نئين ڏند ڪٿا پڇڻ جي موڊ ۾ هو.
”دربند وٽ سنڌوءَ کي اُگئي (Ugaee) ٿا چون، اوستائين مان ويو آهيان. اتي جبل آهن. اُگئي کان مٿي ڪونه ويو آهيان. باقي ان پاسي جا جابلو ۽ ٻڪرار ماڻهو ٻڌائيندا آهن ته، مٿي جيڪا برف پوي ٿي اها ڳري وهي ٿي ۽ مختلف چشمن مان ٿيندي ٿيندي وڏو وهڪرو ٿئي ٿي. (طوطي خان ”ٿيندي ٿيندي“ لاءِ ”ٿيندي ٿيندي“ لفظ استعمال ڪيو). ڪو پاڻي ڪٿان اچي ٿو ته ڪو ڪٿان، هڪ درياهه سوات مان ٿو اچي، ٻيو ڪشمير مان، ٽيون گلگت مان ٿو اچي. دربند ٽپي ٿو ته سنڌوءَ کي اباسين ڪريو سڏين. يعني سڀني درياهن جو پيءُ، اتان سنڌو درياهه شروع ٿئي ٿو. مکڊ تائين اباسين سڏين.“
مکڊ ۾ غارن بابت طوطي خان چيو ته، انهن ۾ هندو رهندا هئا، پر هن هڪ ٻي ڳالهه به ڪئي جيڪا اسان سنڌ واسين لاءِ نئين آهي پر ساڳئي وقت قديم غارن تي تحقيق مهل نظر انداز نٿي ڪري سگهجي. هن چيو ته، هن خطي ۾ ڇاڪاڻ ته جون جولاءِ جي مهيني ۾ سخت گرمي پوندي آهي تنهن ڪري ماڻهو غار کوٽي يا اڳ کان موجود غارن ۾ وڃي ٿڌڪار وٺندا آهن. ائين اڪثر قدرتي يا آڳاٽي وقتن ۾ ماڻهن جي ٺاهيل غارن تي قبضا به ٿي ويا آهن. اڪثر ماڻهو ته انهن غارن کي ڪاٺ جا در وجهي ڇڏيا آهن ۽ انهن کي گهر ٺاهي ڇڏيو آهي ... جبلن ۾ اڄ به غارون ٺاهي رهڻ عام ڳالهه آهي اها صورتحال اتي وڌيڪ آهي جتي وڻڪار گهٽ آهي. غارن ۾ اڪثر پٺاڻ ۽ ٻيون جابلو قومون رهن ٿيون. ڪجهه غارون منجهند جو آرام لاءِ استعمال ٿين ته وري ڪي مهمانن لاءِ اوطاقون بڻجي ويون آهن. مکڊ وارين غارن ۾ بهه پيو آهي. طوطي خان کي ڪي سؤ ڏيڍ اهڙيون غارون سجهيون ٿي، جن مان اڪثر هندو خالي ڪري ويا هئا.
غارن کان موضوع هٽيو ته قومن قبيلن جو ذڪر هليو، اُتان ٻيڙين ۽ مال برادريءَ جي ڳالهه هلي. هن ڀيري منهنجو ڌيان سندس ٻوليءَ ڏانهن هو. درياهه تي ٻيڙين جي سرگرمي ٻڌائيندي طوطي خان چئي رهيو هيو، ”سؤ ڊيڙهه سؤ بيڙيان هِن. هُڻ جو اعواڻ چلاوَن، بيڙي تي لوڻ ڀرِن، ڊيري اسماعيل خان آڻڻ، ڪلور ڪوٽ آڻڻ، ديري غازي خان کڻن، جام پور کڻن، سکر روهڙي تڪ لوڻ کڻندي اين ...“
پاڪستان ٺهڻ کان اڳ مکڊ، ڪالاباغ ۽ ماڙي انڊس ۾ هندن ۽ سکن جي چڱي آبادي هئي. مکڊ ۾ سک گهٽ هئا، باقي اڪثريت هندن جي هئي. ڪالاباغ ۾ هندو به هئا ۽ سک به. ٻه حصا هندو ۽ هڪ حصو مسلمان هئا ۽ ويهه پنجويهه گهر سکن جا هئا. ماڙي انڊس ۾ مسلمانن جا فقط 10-11 گهر هئا باقي سڀ هندو ۽ سک هئا. هيٺ درياهه جي ڪنڌيءَ تي ڪاٺ جي وڏي منڊي هئي، جتي خير آباد ۽ ٻين پاسن کان ڪاٺ ايندو هو.
ڪالاباغ کان مٿي ٻيڙين جا ڪي گهڻا قسم ناهن. هڪ قسم ”ڪٽارا“ آهي، انهن تي بار کنيو وڃي ٿو. مڇيءَ جي شڪار لاءِ استعمال ٿيندڙ ٻيڙيءَ کي ”بتيلو“ چون. سفر لاءِ استعمال ٿيندڙ ٻيڙيءَ کي ”ٻيڙي“ سڏين، ٻيڙيءَ جو ٻيو نالو ڪٽار آهي جنهن کي ”ڪِشتي“ به چون ٿا. هندڪو ۾ مڇيءَ کي مڇي ئي سڏين. هڪ مڇيءَ جو نالو ”سواتي مهاشير“ آهي ٻيءَ کي ديسي مهاشيري يا رتا مهاشير چون، ان ۾ پيلو ڳاڙهو ۽ ڪجهه ٻيا رنگ ٿين. ٽين مڇي ”ترڪي“ آهي، هڪ مڇيءَ جو نالو ”مَلي“ آهي، هڪ جو نالو ”پلوا“ آهي. پلوا (Palwa) سنڌ جي پلي جهڙي مڇي آهي، فرق اهو ئي آهي ته پلي ۾ ڪنڊا هوندا آهن جڏهن ته پلوي ۾ ڪنڊا نه هوندا آهن. پلوي جو وات ڄرڪي ۽ سينگاري مڇيءَ جهڙو ٿيندو آهي. تربيلا ۽ وارسڪ بندن ۾ ٻج ڇڏڻ کانپوءِ هاڻي موراکي به ٿيڻ لڳي آهي پر علائقي جي ماڻهن جي سڀ کان پسنديده مڇي ديسي مهاشير آهي، جيڪا مقامي بازارين ۾ اڄ ڪلهه 5 روپيا ڪلو وڪامجي ٿي.
جهانگيره ڳوٺ ۾ 63 سالن جي ڄمار گذارڻ جي باوجود طوطي خان اٽڪ قلعو فقط هڪ ڀيرو تڏهن اندران ڏٺو آهي، جڏهن هو اڃان 10-12 سالن جو ٻار هو. تڏهن قلعي ۾ هندو ۽ سک سپاهي هئا. طوطي خان انهن کي مڇي ڏيڻ ويو هو. ان کانپوءِ قلعو نه ڏسي سگهڻ جو سبب فقط اهو رهيو ته اهو قلعو اڄ تائين فوجين جي استعمال ۾ رهيو آهي، جنهن ۾ عام ماڻهن کي گهڙڻ جي اجازت ناهي. طوطي خان جي شخصيت جو هڪ دلچسپ پهلو اهو به آهي ته هن ٽيهن سالن دوران فقط ڇهه عيدون ڳوٺ ۾ گذاريون آهن ۽ باقي سفرن ۾.