جناح بئراج
جناح بئراج 1947ع ۾ ٺهي. ڪالاباغ جي جابلو سلسلي جي توڙ کانپوءِ آزاد سنڌوءَ تي هيءَ پهرين ڇاٻ آهي، جنهن سنڌوءَ کي نستو ڪري ڇڏيو آهي. جناح بئراج کان اتر پاسي سنڌو ندي، سمنڊ وانگر اٿاهه آهي پر هيٺانهينءَ طرف سنڌوءَ جو منظر ڏسي دل اداس ٿي وئي. ساڳيو ڄامشوري وارو منظر هو ... درياهه جي پيٽ ۾ سڪي ٻيلاٽيون ٿيل سنڌو، جنهن جي هڪ پاسي کان سنڌوءَ جو وهڪرو ڦليليءَ کان ڪجهه وڏو هو.
هتي درياهه جي ساڄي توڙي کاٻي ڪپ تي ميانوالي ضلعو آهي. ڏٺو وڃي ته ضلعن ۽ صوبن جي هيءَ ورڇ ڪجهه عجيب لڳي ٿي. ميانوالي پنجاب جو ضلعو آهي ٻئي طرف اٽڪ کان هيٺ ڪروڙ شريف (ضلعو ليهّ پنجاب) تائين سنڌوءَ جو وهڪرو صوبي سرحد ۽ پنجاب جي سرحد آهي. ڪروڙ شهر کانپوءِ سنڌوءَ جي اولهه ۾ ضلعو ديرو غازي خان ۽ اوڀر ۾ ضلعو ليهّ آهي، جيڪي ٻئي پنجاب جو حصو آهن. پر عجيب ڳالهه اها آهي ته ڪالاباغ کان خرم نديءَ جي ڇوڙ تائين جبل جي ڪڇ وارو، اڌ گول جهڙو ٽڪرو جيڪو سنڌوءَ جي اولهه ۾ آهي، پنجاب جي حدن ۾ شامل آهي.
جناح بئراج مان چار ڪئنال نڪرن ٿا. ڪئنالن جا نالا ناهن انهن کي ڪئنال نمبر -1، ڪئنال نمبر-2، ڪئنال نمبر-3 ۽ ڪئنال نمبر-4 ڪري سڏين ٿا. هتي بئراج جي سمجهاڻي لاءِ لڳل بورڊ تي لکيل آهي ”گريٽر ٿل اسڪيم“. جناح بئراج کان اڳتي چشمه بئراج آهي، جيڪو پڻ ساڳي اسڪيم جو حصو آهي. ان مان به ڪئنال نڪرن ٿا.
”مون کي صادق جعفريءَ ٻڌايو هو ته، گريٽرٿل اسڪيم ۾ پنجاب جي فوجي جنرلن ۽ جاگيردارن 50 لک ايڪڙ زمين ورتي آهي ۽ انهن زمينن کي آباد ڪرڻ لاءِ ڪالاباغ بند ٺاهين ٿا.“ انور پيرزادي، جناح بئراج تي رکيل ماڊل تي نظر وجهي هڪ صحافي دوست جي حوالي سان چيو.
ٿل (Thal) پنجاب جو اهو وارياسو علائقو آهي، جيڪو ميانوالي شهر جي ڏکڻ کان شروع ٿي، ضلعي مظفر ڳڙهه جي شهر خان ڳڙهه وٽ ختم ٿئي ٿو. ٿل جون اوڀر ۾ حدون جهلم نديءَ جي وهڪري سان گڏوگڏ جوهر آباد کان خان ڳڙهه تائين پکڙيل آهن. صحرا جو ٻيو پاسو سنڌونديءَ جي اولهه ۾ ديري غازي خان کان راڄڻ پور جي حدن ۾ ٽڪرن ٽڪرن ۾ آهي. هوڏانهن ديري اسماعيل خان ضلعي کي سرحد صوبي جو ”ڪاڇو“ چئي سگهجي ٿو، جيتوڻيڪ ان علائقي ۾ ڪجهه نهري نظام آهي پر مجموعي طور تي اهو علائقو به اُڃايل آهي.
ٿل صحرا اصل ۾ ڪا جدا شيءِ ناهي. ڏٺو وڃي ته اهو ان وڏي صحرا جو حصو آهي، جيڪو ميانوالي کان وٺي سنڌ جي ڏکڻ تائين ۽ هندستان ۾ راجستان تائين پکڙيل آهي، پر پنجاب جي پنجن درياهن ۽ سنڌوءَ ليٽي پيٽي پاڻ سان آندل لٽ سان پنجاب جو هيڪاندو حصو زرخير ۽ آباد علائقي ۾ تبديل ڪري ڇڏيو آهي. ان راءِ جي تصديق پنجاب جي زرخير پٽن ۾ ڪٿي ڪٿي موجود ريگستاني علائقا ڪن ٿا، جيڪي خانيوال جي ڏکڻ، رڪن پور جي اتر ۽ ڀرپاسي ۾ آهن. ان وڏي صحرا جا مختلف نالا آهن. سنڌوءَ ۽ جهلم جي وچ ۾ ان جو نالو ٿل آهي، بهاولپور ۽ رحيم يار خان وٽ اهو چولستان آهي، خيرپور طرف اهو نارو ٿر آهي، خيرپور ۽ ان جي ڏکڻ ۾ اهو اڇڙو ٿر آهي، سنڌ جي اوڀر ڏکڻ ۾ ٿر ۽ ڀارت ۾ راجستان سڏيو وڃي ٿو.
سو، جهلم ۽ سنڌوءَ نديءَ جي وچ تي موجود، ٿل ريگستان ۾ ٿيندڙ آباديءَ جو گهڻو تڻو پاڻي جناح بئراج وٽان نڪتل ٿل ڪئنال مان وڃي ٿو. سوال اهو آهي ته ڇا سنڌوءَ ۾ ايترو اضافي پاڻي آهي جو ٿل ريگستان جي صدين کان اڃايل زمين جو ڍءُ ٿي سگهي ۽ سنڌ لاءِ به ڍڪ بچي!
”ٿل وچ ڪوڪان ماران!“ انور پيرزادو، ريشمان جو ڳايل ڪلام ياد ڏياري ٿو. ”سو، ان ٿل کي آباد ڪرڻ جي رٿا آهي! ٿل ڪئنال ته عمل ۾ آهي ئي، جنهن مان ٻيون چار شاخون به نڪرن ٿيون: هيٺ چشما ۽ مٿي ڪالاباغ!“ انور ڀڻڪيو.
”بئراج وٽ هڪ ماڊل رکيو آهي جنهن سان ڪالاباغ کان ٿل ريگستان تائين آبپاشي ۽ جاگرافيائي صورتحال بهتر طور سمجهه ۾ اچي ٿي. ڪالاباغ شهر جبل تي ٺهيل آهي. شهر وٽ ڪالاباغ ريلوي پل آهي جيڪا ٻئي ڀر ماڙيءَ سان ڳنڍيل آهي. ريلوي پل کان چارميل هيٺ جناح بئراج آهي. هوڏانهن جابلو سلسلو ڪالاباغ شهر وٽان اولهه-اولهه ڏکڻ کسڪندو هليو وڃي ٿو جڏهن ته سنڌوءَ جو رخ ڏکڻ طرف آهي. ڪالاباغ پل يا جناح بئراج کان ماڙي انڊس جي ڏکڻ ۾ ويندڙ روڊ سڌو ميانوالي وڃي ٿو جنهن کانپوءِ ٿل ريگستان شروع ٿئي ٿو.
”اها ڳالهه به نوٽ ڪرڻ جي آهي ته جڏهن ڪالاباغ کان فقط ٽي چار ميل هيٺ جناح بئراج ٻڌل آهي، ان جي باوجود ڪالاباغ بند جي رٿا جوڙي وئي آهي.“ انور چيو، ”ايم-جي اڪبر پنجاب جي درياهن بابت دلچسپ ڳالهه چئي آهي ته پنجاب، پنجن ندين جو مالڪ ناهي، ستن ندين جو مالڪ آهي، پنج پنجاب جون، ڇهين سنڌو ۽ ستين سرسوتي، جيڪا هڪ ڏند ڪٿا موجب مقامي ماڻهن جي ڪڌن ڪرتوتن سبب سڪي وئي. لڳي ٿو سنڌو طاس ٺاهه جي نتيجي ۾ ٽي درياهه سڪائڻ کانپوءِ هاڻي سنڌوءَ کي به سڪائي ساهه پٽيندا.“
وقت صبح جا 9:30
اسان ڪافي دير کان جناح بئراج تي نوري ۽ مورڙي جو انتظار ڪري رهيا آهيون، جيڪي جناح بئراج واري ڇاٻ سبب اڳتي نٿيون وڌي سگهن. اڳتي وڌڻ جو هڪ طريقو اهو آهي ته ٻيڙين مان سامان لاهي ٻيڙيون ڪلهن تي کڻي بئراج ٽپائجي، ٻيو طريقو اهو آهي ته بئراج جا عملدار سنڌ حڪومت جي ٽيم کي عزت ڏيئي بئراج ۾ موجود ان بندوبست جو فائدو ڏين جنهن سان ٻيڙيون پاڻيءَ مان نڪرڻ کان سواءِ بئراج مان لنگهي اچن. بئراج جي هيٺين عملدارن کي هن ٽيم بابت اڳواٽ اطلاع آهي پر اهي ڪنهن بالا عملدار جي انتظار ۾ آهن. مان ۽ انور ان دير جو فائدو وٺڻ لاءِ بئراج بابت تفصيل ميڙڻ ۾ لڳي وڃون ٿا.
انور هڪ پريس رپورٽ جي مطالعي ۾ مصروف ٿي ويو. ٿوري دير کانپوءِ ڪنڌ کڻي چوي ٿو، ”1945ع ۾ انگريزن، سنڌ ۽ پنجاب حڪومتن جي اعليٰ آبپاشي عملدارن کي سڏائي سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ پاڻيءَ جي ورڇ بابت هڪ ٺاهه ڪرايو هو. ان ٺاهه موجب سنڌ، سنڌو درياهه مان 75 سيڪڙو پاڻيءَ جي حقدار آهي ۽ پنجاب 25 سيڪڙو حقدار آهي، جڏهن ته پنجاب جي ٻين ندين مان 96 سيڪڙو پاڻيءَ تي پنجاب جو حق آهي ۽ 4 سيڪڙو سنڌ جو حق آهي. ان ٺاهه دوران هڪ ٻيو بحث به ٿيو ته هندستان سان پاڻين بابت ٿيل ٺاهه ۾ جيڪو پاڻي هندستان کي وڪيو ويو ان ۾ 6 سيڪڙو کن سنڌ جو هو، ان جو معاوضو سنڌ کي ڏنو وڃي. ”انڊس ٽريٽي“ ۾ ٻي اهم ڳالهه اها لکيل آهي ته، سنڌ حڪومت جي اجازت يا رضامنديءَ کانسواءِ سنڌوءَ جي مٿئين حصي ۾ پنجاب حڪومت ڪو به بند نه ٻڌندي. اها ڳالهه 1945ع واري ٺاهه ۾ لکي پئي آهي.“
ٻيڙيون اڃا نه پهتيون آهن. اسان ماحول جو جائزو وٺڻ شروع ڪيو. ڏکڻ طرف سنڌو تمام ڪشادي ٿي چڪي آهي. چؤطرف ماٿريءَ ۾ سنڌوءَ جون ٻيٽاريون ۽ ننڍڙا وهڪرا نظر ٿا اچن. انهن مان فقط هڪ وهڪري ۾ ايترو پاڻي آهي جو مورڙو ۽ نوري تري سگهن. ٻيڙين کي گهٽ ۾ گهٽ ٽي فٽ پاڻي گهرجي. جناح بئراج جو ريسٽ هائوس چڱو موچارو آهي. رنگ برنگي گل ٻوٽا ۽ انهن تي پوپٽن جا ڦيرا دل لڀائين ٿا پر جنهن ويل سنڌوءَ جي لهواري وهڪري تي نظر پوي ٿي، دل اداس ٿيو وڃي. اسان سوچيون ٿا ته پهرين ڇاٻ ئي سنڌوءَ کي نستو ڪري وڌو آهي ته چشمه ۽ تونسه بئراجن کانپوءِ ڇا هوندو؟
”توهان هتان جو پاڻي پي ڏٺو آهي؟“ محمد علي قادريءَ جي هٿ ۾ گلاس هو. ”هڪ ڍڪ ڀري ڏسو، نلڪي جي پاڻيءَ ۾ گاسليٽ جي ڌپ آهي. هتان جا ماڻهو چون ٿا ته ڏهه سال اڳ اتان پئٽرول نڪرندو هو. هاڻي پئٽرول کپي ويو آهي پر جر جي پاڻيءَ مان اڃا تائين گاسليٽ جي ڌپ اچي ٿي! هتي گاسليٽ ڪڍڻ جي فيڪٽري به لڳي پئي آهي، جيڪا هاڻي بند ٿي وئي آهي. ماڻهو چون ٿا ته هنن پنجن ڇهن جاين تي بورنگ ڪري ڏٺي آهي پر هر هنڌ پاڻيءَ ۾ گاسليٽ جي ڌپ آهي.“ محمد علي هڪ ساهيءَ ۾ سڄي رپورٽ ڏيئي ڇڏي. اسان به ڍڪ ڍڪ ڀري ڏٺو. پاڻيءَ ۾ چڱيءَ خاصي بوءِ هئي، وات جو ذائقو چڱي دير تائين خراب رهيو.
”ڪالاباغ ۾ توهان جي فوٽوگرافي ڪيئن رهي؟“ انور، محمد علي کان پڇيو.
” توهان کان جدا ٿي اسان هڪ گهٽيءَ ۾ پهتاسون، اتي هڪ گهر ۾ اسان عورتن جي ڀرت جي فوٽو گرافي ڪئي. عورتن اسان کي ننڍڙن ٻارن جا پهراڻ ڏيکاريا، جيڪي پَٽ تي ڀريل هئا. هتان جون عورتون ۽ سنڌ جون عورتون ڀرت ۾ جيڪي گل ٺاهين ٿيون، سي لڳ ڀڳ هڪ جهڙا آهن، پٽ به ساڳيو استعمال ٿو ٿئي، پهراڻ به ساڳئي قسم جا ڍلا ڍلا هئا، ڀرت بالڪل ائين هو جيئن اسان وٽ ننڍڙيون چار پتيون ۽ گل هوندا آهن. اسان پتڻ تي ٻيڙين جون تصويرون به ٺاهيون پر اسان کي بيهڻ نه ڏنائون چون پيا عورتن جو پتڻ آهي، واقعي ڪجهه عورتون به هيون جن لٽا پئي ڌوتا. هتان جي ٻيڙين تي ڪا به اُڪر ڪونه هئي، بنهه ساديون هيون. اسان جون سنڌ واريون ٻيڙيون وڌيڪ سهڻيون آهن.“ محمد علي، شهر ۾ شهر واسين جو چڱو تنقيدي اڀياس ڪيو هو.
محمد علي فوٽوگرافي ڪرڻ مهل گونگو ٿي ويندو آهي. هڪ غير آريائي هڏڪاٺ، ٻيو رنگ جو پڪو ۽ ٽيون ٽريڪ سُوٽ ... ماڻهو کيس غير ملڪي سمجهي ”انگريز“ چوندا آهن. پاڪستان جا ماڻهو انگريزن کي رعايت ڏيندا آهن، پاڪستاني فوٽوگرافر سان فوٽو ڪڍڻ تي وڙهندا آهن پر انگريز کي ڏسي مرڪي پوندا آهن. ويتر جو محمد علي گونگو ٻوڙو ٿي پوندو آهي ته ماڻهن خاص ڪري عورتن جون همدرديون حاصل ڪري وٺندو آهي، ڪنن تي هٿ رکي چونديون ”توبهه منهنجا رب! ڇا ته شينهن مڙس آهي پر ويچارو گونگو!“ محمد علي به منهن پڪو ڪري بيهي رهندو. اڄ به ائين ئي ٿيو. عورتون کيس گهر وٺي ويون ۽ پهراڻ ڪڍي ڏيکاريائونس.
”جڏهن مان سکر ۾ هئس تڏهن مون پتڻ تي ٻيڙيون ڏاڍي غور سان ڏٺيون هيون.“ انور، سکر ۾ 83-1982ع ڌاري ڊان گروپ جي هڪ اخبار جو بيورو چيف رهي چڪو آهي. ”مون اتي تمام وڏا ٻيڙا ڏٺا آهن، جن جا ٻئي پاسا مٿي هوندا آهن، اهي ٻيڙا پنجاب جا ماهي گير ٽوئن يا هنداڻن سان ڀري ايندا آهن. اهي ٻيڙيون، اُڪر جي لحاظ کان تمام سهڻيون هونديون آهن، خبر ناهي ته اهي پنجاب جي ڪهڙي هنڌ کان نڪرن ٿيون؟ ٿي سگهي ٿو ته اهڙا راڄ اسان کي اڳتي ملن!“
”اسان هتان جي عورتن سان ڳالهايو، ساڳيو ادا ڀاءُ واري حساب ۾ پئي ڳالهائين“ ڪريم ميمڻ پنهنجو مشاهدو بيان ڪيو، ”ٿورڙو زبان جو فرق آهي ... مون کي ته ائين پيو لڳي، اها پشتو سرائيڪي ۽ اهڙين ٻولين جو سنگم يا مڪسچر هئي. هو جيڪي چون ٿا، اهو سمجهه ۾ ته اچي ٿو پر اشارن کان سواءِ سمجهڻ ۾ ڏکيائي ٿي ٿئي.“
جيئن جيئن اسان سنڌوءَ تي سفر ڪندا پيا وڃون تيئن تيئن مان ان خيال تي پڪو ٿيندو پيو وڃان ته سنڌوءَ جي ٻنهي ڪپن تي اها قوم اڃا تائين موجود آهي جيڪا ماضيءَ ۾ هڪ هئي، اها قوم جيڪا ايبٽ آباد کان ڪيٽي بندر تائين هڪ ٻولي ڳالهائيندي هئي، اڄ به سنڌوءَ جي ڪنارن تي آباد آهي. پڪ سان ٿيو هينئن هوندو ته ٻاهريون قومون هوريان هوريان سنڌوءَ جي ڪنارن تي وسنديون ويون ۽ پنهنجا اثر وجهنديون ويون، تان جو هاڻي مختلف ڪنڌين تي وقت سان مختلف ٻولين ۽ سياسي واقعن جا اثر پئجي ويا. ۽ انهن جي شڪل صورت ۾ ٿورو گهڻو فرق اچي ويو.
”ڀائيجان توهان جو ڳوٺ ڪهڙو آهي؟“ انور باغ ۾ ڪم ڪندڙ مالهيءَ کان پڇيو. ”۽ گهر ۾ زبان ڪهڙي ڳالهايو؟“
”هتان هڪ ميل جي پنڌ تي آهي سخي شاهه مردان، تمام پراڻو آهي، اسان جا ڏاڏا پڙ ڏاڏا رهندا هئا. گهر ۾ پنجابي ڳالهايون ٿا.“
”هندڪو سمجهو ٿا؟“
”نه اها ڪونه اچي“
”هتي قومون (قبيلا) ڪهڙيون ٿيون رهن؟“
”اعواڻ، کدرال، مسلي، سيد، چترالي، پٺاڻ، اُترادي رهن ٿا.“ مالهيءَ قبيلا ڳڻايا.
”اُترادي ڪير آهن؟“ مون پڇيو.
”اُترادي مَلِڪن جي هڪ قوم آهي انهن جي پنهنجي زبان آهي، جنهن کي اسان اُترادي چئون، مان سمجهان ٿو پر ڳالهائي نٿو سگهان. هو جبل جا ماڻهو آهن، هو نواب (امير محمد خان) صاحب جي علائقي جا آهن پوءِ اتان گهر ڇڏي اسان جي ڳوٺ ۾ اچي ويٺا آهن.“ مالهي پاڻ به مَلِڪ آهي.
وقت 10:15 صبح
ٻيڙين جو انتظار ڊگهو ٿيو ته بئراج انتظاميه تي تنقيد شروع ٿي، جيڪا اڃا تائين ٻيڙيون ٽپائي نه سگهي آهي. تنقيد بئراج انتظاميه جي دائري کان اڳتي وڌي ته ملڪ جي نظام تائين وڃي ڳالهه پهتي. هڪ نوجوان مزاحيه شعر پڙهي ٽهڪ وکيريا:
”نه ميرا پاڪستان هئه، نه تيرا پاڪستان هئه
يه اس ڪا پاڪستان هئه جو صدر پاڪستان هئه.“
”نه جناب! هيءُ پاڪستان اسان ٺاهيو آهي، صدر ودر ڪونه ٺاهيو آهي، محنت مزدوري اسان ڪيون مالڪ وري ٻيا ٿين!“ هڪ ٻئي نوجوان ساڳئي موڊ ۾ چيو.
”توهان وڃي هڪ نئين سياسي پارٽي ٺاهيو، تقريرون ڪندا رهو، اسان کي سمجهائيندا رهو، جڏهن ووٽن جو وقت ايندو ته سوچينداسون“ انور پنهنجي خاص انداز ۾ ٽهڪ ڏنو.
اسان 53 دروازن تي ڦِري رهيا آهيون. ٻيڙيون اُڪرڻ جو مرحلو شروع ٿي ويو آهي. بئراج ۾ وڏو شور آهي. پل تان لنگهڻ مهل وري وري ڄامشوري وارو منظر اکين آڏو اچي ٿو. مٿئين پاسي وڏي ڍنڍ آهي. ۽ هيٺيئن پاسي ڊٻون نظر اچن ٿيون. هتي لهواري پاسي درياهه جو پيٽ پٿريلو آهي ۽ لٽ ڪونهي.
جناح بئراج کان اڳ ڪالاباغ وارن جبلن جو لوڻ ڪالاباغ شهر کان ٻيڙين رستي سولائيءَ سان سنڌ ۽ پنجاب جي شهرن تائين پهچندو هو. ايسٽ انڊيا ڪمپني به سنڌ سان جن جنسن جو واپار ڪندي هئي ان ۾ لوڻ به شامل آهي. طوطي خان به ٻڌائي ٿو ته هو ڪالاباغ کان لوڻ جون ٻيڙيون ڀري ديري اسمائيل خان، ديري غازي خان مٺن ڪوٽ، ڄام پور، روهڙي، سکر ۽ سنڌ جي ٻين علائقن ڏانهن کڻي ويندو هو.
بئراج ٺهڻ کان اڳ سنڌوءَ جو وهڪرو هن ماڳ کان چار پنج ڪلو ميٽر پري، ڪوٽ چاندني وٽان وهندو هو. ان کان هيٺ مندو خيل، عيسيٰ خيل ۽ ٻيا ڳوٺ آهن. انگريزن، پهرين هاڻوڪي ماڳ تي بئراج ٺاهي پوءِ اڳوڻي وهڪري کي هنن بند ڏيڻ شروع ڪيا ۽ وهڪري کي هن طرف ڏانهن موڙي ڇڏيو. هاڻي اڳوڻي پاسي ڏانهن پاڻي جي ڍنڍ آهي. طوطي خان ٻڌائي ٿو ته ٻي وڏي جنگ جي دوران به انگريز هن بئراج جو ڪم ڪندا رهيا هئا.
طوطي خان ٻڌائي ٿو ته مکڊ، ڪالاباغ، ماڙي انڊس، مندو خيل ۽ عيسيٰ خيل ۾ اٽڪل پنج ڇهه سؤ ٻيڙيون لوڻ ڍوئينديون هيون، انهن مان پنجويهه ٽيهه ٻيڙيون هر هفتي ڏيڍ ۾ قافلو ٺاهي نڪرنديون هيون. مختلف ٻيڙين ۾ مختلف وزن جي گنجائش هوندي هئي، ڪنهن ٻيڙيءَ ۾ هزار مڻ، ڪنهن ۾ ڏيڍ هزار ڪنهن ۾ ٻه هزار مڻ، ڪنهن ۾ اڍائي هزار، ننڍين ٻيڙين ۾ پنج سؤ مڻ به هوندو هو. هندڪو ۾ لوڻ کي ”لوڻ“ ئي چون ٿا، پشتو ۾ ”مالگا“ ۽ پنجابيءَ ۾ ”نمڪ“ چون.