سيوهڻ / منڇر بئراج
سنڌو سڄو سال وهندڙ درياهه آهي، پر ان جو زور مندائتو آهي. اڄڪلهه سنڌوءَ ۾ وڏي ۾ وڏو چاڙهه جولاءِ جي پڇاڙي ۽ آگسٽ جي پهرين هفتي ۾ رهي ٿو. ڪجهه ڏهاڪا اڳ تائين وڏو پاڻي جولاءِ ۾ لهي ويندو هو. پر ان جو دارو مدار مانسون تي آهي. اهو چاڙهه ۽ وهڪرو ايترو وڏو ٿئي ٿو جو، سمورا بند ۽ بئراجون گڏجي به سنڌوءَ جو پاڻي کٽائي نٿيون سگهن. بند ۽ بئراجون ٻڌڻ جو بنيادي مقصد به اهوئي آهي ته اونهاري ۾ سمنڊ ۾ لهي ويندڙ وڏي پاڻيءَ کي ذخيرو ڪري آبپاشي جي مقصدن لاءِ استعمال ڪجي. اهوئي سبب آهي جو هاڻي ڪوٽڙيءَ کان مٿي سنڌوءَ ۾ سڄو سال رهي ٿو. اها ٻي ڳالهه آهي ته پاڻيءَ جي ورڇ ۽ سپلاءِ اتر وارن آبادگارن جي مفادن سبب متاثر ٿي آهي.
1966ع ڌاري ڪيل هڪ وڏي سروي کانپوءِ خبر پئي ته، اتر سنڌوءَ ماٿريءَ ۾ بندن ۽ بئراجن لاءِ مؤزون ماڳن وانگر سنڌ ۾ ڪي اهڙيون جايون آهن جن کي سڌاري بئراجون بڻائي سگهجن ٿيون. پر انهن ماڳن تي فقط ٻه _ ٽي ڪوتاهيون ٿي سگهن ٿيون. هڪ اهو ته انهن ماڳن تي وڏي ٻوڏ دوران هونئن ئي وڏو خطرو رهي ٿو، پاڻي ۽ ان جي لٽ جمع ڪرڻ جي صورت ۾ سيلابي حالت اڃا به ڏکي ٿي سگهي ٿي، ٻيو اهو ته سم وڌي سگهي ٿي ۽ ٽيون اهو ته گهرائي بدران پکيڙ گهڻي هئڻ ڪري پاڻي بخار بڻجي اڏامي ويندو. انهن ٽنهي خطرن کي منهن ڏيڻ جا ڪي رستا به آهن ڇو ته، زمين جي اها ساڳي صورتحال جناح بئراج، تونسه، چشمه، گڊو، سکر ۽ ڄامشوري وٽ به آهي. اُٿل ڪرڻ سنڌوءَ جي عادت آهي جنهن جو مشاهدو اسان ڪالاباغ کان ڪندا آيا آهيون.
پاڻيءَ جو ذخيرو عام طور تي ٻن طريقن سان ڪيو ويندو آهي. پهريون اهو ته درياهه جو مکيه وهڪرو وڏي ڍنڍ بڻجي وڃي، جيئن ڄامشوري، سکر ۽ گڊو وغيره ۾ آهي، ٻيو طريقو اهو هوندو آهي ته، مکيه وهڪري کان ڪجهه پاسيرو هڪ ذخيرو ٺاهجي. سنڌ ۾ سنڌوءَ جي ساڄي ڪپ تي اهڙا ٻه ماڳ آهن جتي، اڳ کان موجود ذخيرا ڪم آڻي سگهجن ٿا. هڪ منڇر ۽ ٻيو ڪينجهر. ڪينجهر تي آبپاشي عملدار مصروف آهن پر انهن جو مکيه مقصد زراعت گهٽ، ٻيو وڌيڪ آهي. البت منڇر اڃا تائين پنهنجي قدرتي نظام هيٺ سرڪار ۽ عوام کي فيض پهچائي پهچائي هاڻي پوڙهي ٿي وئي آهي. لٽ ۽ گاهه سبب ان پاڻيءَ جي ذخيري جي گنجائش گهٽجي وئي آهي. هاڻي ته منڇر کي بچائڻ ۽ بحال ڪرڻ جو مسئلو آڏو آيو آهي. ان جو هڪ ئي حل آهي، منڇر جي تري جي کوٽائي ڪري قديم دور واري قدرتي گهرائي تائين صفائي ۽ تري مان نڪتل مٽيءَ سان بندن کي وڌيڪ اوچو ۽ مضبوط ڪرڻ. بئراج جي تعمير لاءِ ته ائين ڪرڻ ضروري هو پر هاڻي ته منڇر جي زندگي وڌائڻ لاءِ به اهو ضروري ٿي پيو آهي. جيڪڏهن وڏي پئماني تي کوٽائي نه ڪرائي وئي ته، ايندڙ ڪجهه ڏهاڪن ۾ منڇر جو نالو يا ان نالي سان ڪو ڳوٺڙو ته وڃي باقي بچندو ڍنڍ هوندي ئي ڪانه.