ڪيل (KEL)
وار اڻڀا، مٿي ۾ رت ڄَيون، سنهڙا سُڪا، رنگ سڙيل ڪارا، گهٽ خوراڪ سبب بيمارين ۾ ورتل، اڌ اگهاڙا ٻار، ڪپڙا ڦاٽل، اڻڌوتل جسم، ميرا گپ جهڙا، زندگيءَ جي هر سهوليت کان وانجهيل. هيءُ آهن ڪيل قبيلي جا ماڻهو.
ڪالاباغ کان چشمه بئراج ويندي، ٻيڙين کي اڃا گهڻو وقت نه ٿيو هو ته سنڌوءَ جي کاٻيءَ ڪنڌيءَ تي ميانوالي ضلعي جي حدن ۾ ٻه چار ڏتڙيل جهوپڙيون نظر آيون. ٻيڙيون ڪناري تي لڳائڻ جو فيصلو ڪيو ويو.
”هيءُ ڪيل ماڻهو آهن حرام حلال سڀ کايو وڃن!“ طوطي خان ابتدائي رپورٽ ڏني.
ڳوٺ ۾ ٻار ۽ عورتون هيون. مرداڻي پهر ايڪڙ ٻيڪڙ هئي. ٻيڙيون ڪناري تي لڳندي ڏسي، ڪيل قبيلي جا ٻار تجسس کان ڪناري ڏانهن ڊوڙيندا آيا ۽ ڏندن ۾ آڱريون وجهي بيهي رهيا. ڪنهن به ٻار جي بت تي پورا ڪپڙا نه هئا. ڪنهن جا پٺا اگهاڙا ته ڪنهن کي سٿڻ ڪونه هئي، هڪ اڌ ٻار ته الف ننگو هو. ٻارن جي پويان پڪي عمر وارو هڪ ڪيل پهتو، پٺا اگهاڙا ۽ گوڏ.
”هيءَ سرڪاري ٽيم آهي توهان کان حال احوال وٺندي، توهان جا ڏک سور معلوم ڪري رپورٽ ڏيندي، فوٽا به ڪڍندي. توهان جي موڪل هجي ته همراهه پنهنجو ڪم ڪن!“ طوطي خان ٽيم جي اڳواڻ ڪليم لاشاريءَ جي چوڻ تي ڪيل کان پڇيو. ڪيل ڪنڌ لوڏي هائوڪار ڪئي ۽ پنهنجي ڪم تي هليو ويو.
محمد علي قادري، اشتياق انصاري، ڪريم ميمڻ ۽ ٻين سڀني همراهن پنهنجيون ڪئمرائون ڪڍيون ۽ ننڍڙي وستيءَ تي حملو ڪري ڏنائون. عورتن مهڙ ۾ ٿورڙو برداشت ڪيو پر پوءِ چڙي پيون، چون.
”اتي رنَان دا ڦوٽو ڇڪيندا هِن ...“
ايڏو ته هُل ڪيائون جو اسان لاءِ ڪم ڪرڻ ڏکيو ٿي پيو. خبر ناهي ته ان هُل ۾ ڪيتريون گاريون هيون ۽ ڪيترو ٺلهو هُل! هروڀرو ائين به ڪونه هو ته سڄي ڳوٺ کي اعتراض هو يا ان احتجاج ۾ اڪثريت شامل هئي. ٽي چار عورتون هيون جن کي سخت اعتراض هو. نه رڳو رنن جا فوٽو ڇڪڻ تي، پر ان تي به اعتراض ٿي ڪيائون ته سندن جهوپڙن، ٿانون ٿپن، ڪپڙن لٽن هنڌ بسترن ۽ گڏهه جو به فوٽو ڇڪيو اٿائون. طوطي خان وڏا وس ڪيا، گهڻو ئي سمجهايائين چوي، ”اڙي مقدر ٿو ٺهيوَ ... بينظير ڀٽو ٽيم موڪلي آهي ته توهان کان تڪليفون پڇي اچن ته جيئن ترقياتي ڪم ٿين. هيءُ ماڻهو توهان جي ڀلي لاءِ آيا آهن ... اڙي مان توهان جو پنهنجو آهيان مون کي به ڪونه ٿا سڃاڻو؟ فلاڻو منهنجي چاچي جو پٽ ... فلاڻو مامي جو پٽ ...!“
پر نه مايون ماٺ ٿيون ۽ نه اسان پنهنجو ڪم ڇڏيو، ڪجهه عورتن پنهنجي ملڪيت ڏيکاري. ڀڳل ٽٽل سامان، سهڻو ڀرت ۽ ٿانءَ ٿپا. ملڪيت ڏيکاري پوءِ ٻارڙن لاءِ دوائون گهريائون، ڪن پئسا ڏوڪڙ گهريا. سندن ٻولي سمجهڻ اسان لاءِ ڪجهه ڏکيو هو. هيءُ ميانواليءَ جو خاص لهجو هو.
سنڌوءَ جي ڪنڌيءَ تي ويٺل هنن ماڻهن جي گدلائپ ۽ اڻڀا وار ڏسي حيرت لڳي سون. غربت پنهنجي جاءِ تي، درياهه ۾ ٽٻي هڻي پاڻ کي تازو رکڻ ته ڪا وڏي ڳالهه ڪونه هئي. سندن ظاهري حالت ڏسي ائين پئي لڳو ڄڻ کين مرشد جي منع ٿيل هجي ته زندگيءَ ۾ ڪڏهن به تڙ نه ڪجو ۽ نه هٿ منهن ڌوئجو. سچ پچ ته گهڻن ٻارن جي اکين ۾ پِچيون ڏسي انهن جي ويجهو وڃڻ تي دل نه چيو، نه ته اسان ٻارن سان ڪچهري ضرور ڪندا آهيون.
ڪيل (Kel) ماڻهن جي زندگي درياهه جي ڪناري ڪناري، ڪڏهن هِن ڀَر ته ڪڏهن هُن ڀر ته ڪڏهن ڪنهن ٻيٽ تي لڏپلاڻ ۾ گذري ٿي. هيءَ ماڻهو بنيادي طور تي ”شڪاري“ آهن جيڪي هاڻي مسلمان ٿي چڪا آهن. هو مسلمان ته برابر ٿي چڪا آهن، سندن نالا به مسلمانڪا آهن پر اڄ تائين کين ڪنهن به عبادت ڪندي نه ڏٺو آهي ۽ نه وري غير ڪيل (non-Kel) جا ماڻهو ڪيل (Kel) ماڻهن جي انهن رسمن ۾ شريڪ ٿين ٿا جن ۾ ڪي مذهبي گهرجون به هونديون آهن. طوطي خان جو چوڻ هو ته ڪيل (Kel) ماڻهو پنهنجون رسمون چپ چاپ ۽ لڪي ادا ڪندا آهن، تنهن ڪري هو چئي نٿي سگهيو ته ڪَيل ماڻهو پنهنجا مردا ڪٿي ۽ ڪيئن دفن ڪندا آهن.
ڪَيل ماڻهن جا جهوپڙا به اهڙا آهن جو جيڏيءَ مهل وڻي تڏهن ويڙهي سيڙهي گڏهن تي وجهي اڳتي نڪري وڃن. هيءُ ڪانن، تيلن ۽ ڪکن جون چکن وانگر ديوارون آهن، ائين ئي ڇت آهي. بس ٿوري کڏ کڻي چکون بيهاري ڪاٺيون کوڙي ٽيڪ ڏيئي، رسن سان ٻڌي مٿان ڇت رکيو ڇڏين: جهوپڙي تيار. شايد کين اوٽ (Privacy) جي گهڻي ضرورت ناهي ڇو ته هو سڀ پاڻ ۾ ويجها مائٽ آهن ۽ رهن به ته ويرانن ۾ ٿا.
ڪيل ماڻهن جو گذارو درياهه تي آهي، ڪن وٽ ٻيڙيون به آهن، جيڪي ڪڏهن ڪٿي ته ڪڏهن ڪٿي بيهن. ڪٿي ڪٿي ڪو مستقل ڳوٺ به رکن ته عام طور تي لڏپلاڻ سندن زندگيءَ جو مکيه حصو آهي. هيءُ ماڻهو اڄڪلهه مزوري ڪن ٿا. خاص ڪري کيت مزوري - ويچارا ڪيل ڌڪاريل ذات وانگر تعليم ۽ ٻين سماجي حقن کان پري، تمام پري آهن.
ڪيل بستيءَ ۾ ٻن ٽن هنڌن تي ٻُوڙن جي ڀر ۾ ڪُمين جون کلون اس تي پکڙيون پيون هيون. ”ڪَيل ڪُميءَ جو گوشت ڏاڍي شوق سان کائيندا آهن، جنهن کي ڪُميءَ جو شڪار لڳو تنهن جي ڄڻ عيد ٿي وئي!“ طوطي خان کلون ڏسي چيو. ”هيءُ مردار به کايو وڃن.“
اشتياق انصاريءَ ڪُميءَ جي کوپي کي پير سان سڌو ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ”هيءُ ڇا هي؟“ هن هڪ ڪَيل عورت کان پڇيو.
”خبر ناهي!“ هوءَ صاف لنوائي وئي. هن اهو تاثر ڏيڻ ٿي گهريو ته هن ڪڏهن به ڪُمي نه ڏٺي آهي، متان نه ڪُمي کائڻ جي ڳالهه کلي پوي!
ڪَيل وستي ۽ سندن مهانڊا ڏسڻ کانپوءِ اسان جي ذهن ۾ هڪ سوال شدت سان اڀريو. ڪيل نسلي اعتبار کان ڪير آهن؟ اينٿروپولاجيءَ جي ماهرن لاءِ هيءُ دلچسپ موضوع ٿي سگهي ٿو. ڇا ڪيل قبيلو قديم دراوڙي نسل جو ڪو گم ٿيل حصو آهي؟ ڇا ڪَيل قبيلو قديم نسل ڪولهيءَ جي ڪا ٻي صورت آهي؟ آخر اهي ڪهڙا سبب آهن جو ڪَيل نسل جي ماڻهن پاڻ کي شهري زندگيءَ کان پري رکيو آهي ۽ سنڌوءَ جي ڪنارن تي لاڏائُو زندگي گذارڻ ۾ عافيت ڀانئي اٿن؟
ڪَيل هڏ ڪاٺ جا وڏا يا ڳرا ناهن، شايد پورهئي ۽ غربت کين ڳاري ڇڏيو آ هي، مهانڊن جي لحاظ کان به دراوڙن جهڙا بي ڊولا ناهن. نه چپ ٿلها اٿن، نه نڪ ويڪرو، البت سڀني جا چهرا بنهه آرين جهڙا به ناهن. ائين ٿو لڳي ته ڪَيل نسل ۾ ٻاهريون رت گهڻو شامل ٿي ويو آهي ۽ زماني جي لاهن چاڙهن ۽ اُتر ۽ اولهه کان آيل ويڙهاڪ نسلن ڪَيل ماڻهن کي سندن ٺڪاڻن تان ڀڄائي ويرانن ڏانهن ڌڪيو آهي. ضروري ناهي ته اهو واقعو تاريخي يا نيم تاريخي دور ۾ ٿيو هجي، پر ان ڳالهه جو امڪان وڌيڪ آهي ته هيءُ تاريخي دور کان اڳ ڌڪجي ويا هجن ۽ ويڙهاڪ نسل، زرخيز علائقن تي قبضو ڪري ويا هجن. جيستائين نسل جي مخلوط ٿيڻ جو تعلق آهي ته ائين ٿيندو آهي. غالب يا بالادست نسل، شڪست کاڌل نسل ۾ پنهنجو ٻج ڇٽيندا آهن. اهو عمل اڄ تائين جاري آهي.
اسان ڏٺو ڪَيلَ بستيءَ جي ڪنهن ڪنڊ مان هڪ غيرڪَيل نسل جو ماڻهو ظاهر ٿيو. هيءُ ماڻهو ذات جو سيد هو. خدا ڄاڻي ته هو ڪَيل بستيءَ ۾ ڇا ڪري رهيو هو ۽ ظاهر ٿيڻ ۾ ايتري دير ڇو ڪيائين؟ ظاهر ٿيڻ شرط ڪَيل نسل جي ماڻهن جو وڪيل ٿي بيهي رهيو،
”نڪري وڃو هتان! اچي غريب ماڻهن کي پريشان ڪيو اَٿو، مان اجهو ٿو پوليس کي گهرايان، ناهي اسان کي توهان جي ترقياتي ڪمن جي ضرورت! ڪنهن جي اجازت سان آيا آهيو هتي؟“ سندس انداز چڙ ڏياريندڙ هو، پر ٽيم جو اڳواڻ هميشه وانگر ٿڌو رهيو. ڪافي معلومات جمع ٿي چڪي هئي، تنهن ڪري ڪليم لاشاريءَ ٽيم کي موٽ جو اشارو ڏنو.
ڪَيل بستيءَ مان واپسيءَ کانپوءِ آئون سوچيندو ئي رهيس آخر هيءُ قديم شڪاري نسل هن جديد زماني ۾ ڪيئن بچي ويو آهي؟ سنڌوءَ جو ڪنارو سندن زندگي ڇو نه بدلائي سگهيو آهي؟ منهنجي ذهن ۾ قديم دراوڙ نسل بابت سوال اٿيو. دراوڙ ڪيڏانهن ويا؟ ڇا اهو سچ آهي ته دراوڙن آرين هٿان شڪست کاڌي؟ منهنجو خيال آهي ته حقيتقت ايئن نه آهي. دراوڙن اتر اولهه کان آيل ويڙهاڪ نسلن کان ڪڏهن به تهذيبي شڪست نه کاڌي.
اڄ به ويدڪ ڌرم جي ٽن وڏن ديوتائن مان ٻه ديوتا شِوُ ۽ وِشنو رنگ جا ڪارا آهن ۽ هندو ڌرم جو آخري اوتار شري ڪرشن به ڪارو آهي. جيڪڏهن سچ پچ اڇي رنگ وارن آرين جو نسل سنڌ ۽ هِند ۾ طاقتور هو ته اهي پنهنجن مکيه ديوتائن جو رنگ به اڇو پيش ڪن ها!