دلوراءُ جي ٺيڙهه
قديم دڙي جي چئني پاسي زمينون آباد ٿيل آهن. زميندارن هوريان هوريان دڙي جو ڪافي حصو پٽ ڪري ڇڏيو آهي ۽ ڀرپاسي جا ماڻهو قديم آثارن ۾ موجود ٺڪرين ۽ هڏين تي تاتيل اَن کائي رب جو شڪر ادا ڪري رهيا آهن.
”سائين هي وڏو دڙو هو ...خبر خدا کي پر چون ٿا ته هتي ٻڌمذهب وارا ماڻهو هئا.“ هڪ جهونڙي اسان کي دڙو گهمائيندي چيو. چؤطرف وڏا دڙا ۽ دڙيون، ڪچيون سرون، موڪريون ديوارون، ٺُلَ، ٺڪريون ۽ هڏيون. هن وقت دڙو ٻه مربع والاري ٿو.
”هن طرف وڏي بازار هئي ... هتي شاهي محل هو ... بادشاهه ڏاڍو ظالم هو. خدا جو قهر نازل ٿيس، اوچتو ڌرتي ڌڏي ڪنهن کي به بچڻ جو موقعو نه مليو.“
هن همراهه به دلوراءُ جي ظلم جي اها ئي ڪهاڻي ٻڌائي جيڪا سنڌ ۾ ٻڌائي وڃي ٿي. اکر اکر ساڳي، ”بادشاهه ڏاڍو عياش هو. سندس حڪم هو ته شهر ۾ جڏهن به ڪا شادي ٿئي تڏهن ڪنوار پهرين رات شاهي محل ۾ سندس ڪمري ۾ گذاريندي، ماڻهو شادي ڪرڻ کان پاسو ڪرڻ لڳا، جنهن ڪري نسل گهٽجڻ لڳو. جڏهن دلوراءُ جي ڀاڻيجيءَ جي شادي ٿي ۽ حڪم موجب ان ڇوڪريءَ کي دلوراءِ جي محل ۾ رات گذارڻ لاءِ موڪليو پئي ويو تڏهن ان ڇوڪريءَ دلوراءُکي پاراتو ڏنو، ائين هي شهر خدا جي قهر جو نشانو بڻيو. ڌرتي ڌٻي ۽ هر شيءِ هيٺ مٿي ٿي وئي.“ ڳوٺاڻن جو چوڻ آهي ته هتان هر شيءِ ۽ هر نانءُ ابتو ملي ٿو. کين هڪ ابتي ٽڀي مان ڪنهن پکيءَ جي هڏي به ملي هئي. خبر ناهي ته ڪيڏانهن ڪيائون. ڪن اونڌن ٽڀن ۽ ٿانون هيٺان چانور ۽ ڪڻڪ به ملي آهي.
دلوراءُ جي ٺيڙهه بابت منشي حڪم چند (1875ع ۾) لکي ٿو ته: ”ڄام پور کان ٽي ميل پري ٺيڙهه دلوراءِ آهي. قلعي جا نشان، برج ۽ گهر اڃا تائين موجود آهن. ڪڏهن ڪڏهن چاندي، سون، رپيا پئسا، مڻيا وغيره لڀجن ٿا. هڪ انگريز ڊپٽي ڪمشنر 1858ع ۾ هتي کوٽائي ڪرائي هئي تڏهن هتان سڪا، ٿانءَ ۽ پٿر جا مڻيا نڪتا هئا. انهن مان اڪثر ٿانءَ اهڙا آهن جيڪي هندن جي پوڄا پاٺ لاءِ هوندا آهن.“ منشي حڪم چند دلوراءُ سان منسوب ٻن ٻين دڙن جو به ذڪر ڪري ٿو، جن مان هڪ خاص راڄڻ پور ۾ هو (هاڻوڪي صورتحال معلوم ناهي) ۽ ٻيو فاضل پور ويجهو.
دلوراءُ جي ڏند ڪٿا پنهجي جاءِ تي! ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ هن کي سچو پچو تاريخي فرد قرار ڏئي ٿو جيڪو ڇُٽي امراڻيءَ جو ڀاءُ ۽ سومرن جي دور جو حاڪم هو. ڊاڪٽ بلوچ کيس سنڌ جو چڱي ساک وارو حڪمران سمجهي ٿو۽ ڏند ڪٿا کي بلڪل رد ڪري ٿو.
’دلوراءُ ٺيڙهه‘ تي قائم ڳوٺ جا ماڻهو سرائيڪي ڳالهائيندڙ ۽ مهمان نواز آهن. چيائون، “رات ترسو!” اسان معافي ورتي ته وري چيائون، ”ماني کائو!“ اسان ٻيهر هٿ ٻڌا. وري چيائون، ”چڱو چانهه پي وڃو!“ اسان کي دير پئي ٿي. رات لهي چڪي هئي. ڪريم ميمڻ جي ڪئمرا ويڙهجي سيڙهجي وڃي پنهنجي پيتيءَ ۾ ستي هئي. البت اشتياق انصاري ۽ محمد عليءَ جي ڪئمرائن ڪنهن ڪنهن مهل ڪنهن ڊٺل ديوار تي فليش جو چمڪاٽ ٿي هنيو. پر هاڻي اهي به دڙن تان لهي رهيا هئا. ڪئمپ ڏانهن موٽ کان اڳ شهر جو چڪر هڻڻو هو. اسان چانهه جي دعوت به قبول نه ڪئي ته همراهه صفا چِڙي پيا. چيائون، ”دوست نٿا لڳو ... ڪنهن چڱي نيت سان آيل نٿا لڳو ... جيڪو ماڻهو اسان جي دعوت ٿڏيندو آهي، اسان ڀانئيندا آهيون ته نيت کوٽي اٿس جو نمڪ نٿو چکي!“
چانهه پيئڻي پئي. چڱو جو ترسياسين. ڪچهري مچي وئي.
”اچي هيءَ ڏسو! ڪيڏي نه سنهڙي ٺڪري آهي ... هيءُ ٽڀو ڏسو ... هيءُ پيالو ڏسو ... هتان اسان هڪ پيالو لڌو هو ان ۾ پاڻي وجهندا هئاسون ته پنجن منٽن ۾ ٿڌو ٿي ويندو هو ... هتان ڪڏهن ڪڏهن سوني اشرفي لڀجي ٿي، هڪ تولي جيتري ...“
”ڪا لوهه جي شيءِ لڌي اٿوَ!“
”نه ... ملن ٿيون پر بلڪل ختم ٿيل ... منهنجي هڪ دوست هتان پتل هي هڪ مورتي لڌي هئي اها اسان بچاڻي صاحب کي ڏيئي ڇڏي. بچاڻي صاحب سنڌ صوبي جو هو، هتي ڄام پور ۾ اَي سِي (اسسٽنٽ ڪمشنر) ٿي آيو هو.“
”اها مورتي ڪيئن هئي؟“
”هڪ ماڻهوءَ جو بت هو. ويٺل حالت ۾ ... جيئن پوڄا ڪندو هجي!“ هن ’يوگ آسڻ‘ وانگر ويهي ڏيکاريو، ”ننڍڙي هيتري هٿ جيتري مورتي هئي.“
اها ڳالهه ٻولهه ڳوٺ جي چڱي مڙس سان پئي ٿي.
”دڙو ته وڃي هاڻي ٻه مربع بچيو آهي اڳي هيءُ تمام گهڻو هو. هتان ڏکڻ ۾ اڌ ميل پري هڪ ٻيو دڙو آهي. جيڪو هِن ئي دڙي جو حصو سمجهو ... وري اوڀر پاسي وڃو ته هڪ ميل پنڌ تي ٽيون دڙو آهي ...“
”ڀلا ڪا شيءِ به ته ڏيکاريو ... ڪا مورتي، ڪو سِڪو، ڪا ٻي شيءِ ... کڻي ڪو نه وينداسون ... رڳو فوٽو ڪڍون ... منع ڪندؤ ته فوٽو به نه ڪڍبو پر ڏيکاريو ته سهي ... ڪيڏو پري کان آيا آهيون.“ اشتياق انصاريءَ ڏاڍي درد سان ميزبانن کي منٿ ميڙ ڪئي.
چؤٻول مچي ويو، ”اڙي ڏيکاريون ... مهمان آهن ... ٺڪر ڀٿر ٿا ڏسن ٻيو ڇا؟ ڀلي فوٽا ڪڍن ... اڙي فلاڻا وڃي فلاڻي کي ڏس، متان وٽس ڪجهه بچيل هجي ... فلاڻا تون فلاڻي کي وڃي چئه ته ڪجهه اٿوَ ته اچي مهمانن کي ڏيکاريو. مون وٽ ناهي ... مون وٽان گم ٿي ويون ... مون وٽان فلاڻو کڻي ويو.“ ڪو به همراهه ڪا به شيءِ کڻي نه آيو. نيٺ پِرئي مڙس پاڻ ٺڪر جي هڪ ننڍڙي ڪُني سوکڙي ڪري ڏني ته، ”يارو ڪنهن وٽ هجي ها ته توهان کي ضرور ڏيکاري ها ... ٻئي ڀيري چڪر هڻو ته ڪجهه نه ڪجهه ڳولي ڦولهي وٺنداسون.“
هي کوسا هئا پر علائقي جا چڱا مڙس سردار فاروق خان لغاري ۽ جعفر خان لغاري آهن. دڙي جون سڀ سرون ڪچيون آهن. مقامي ماڻهو کنڊر جي مختلف حصن ڏانهن اشارا ڪري ٻڌائين ٿا، ”هيءَ قلعي جي ديوار آهي، هُن ڀر شهر هو. هِن طرف بازاريون آهن ... هِن پاسي سونارا هئا، هن پاسي ڪنڀار، هن طرف ... جتان جهڙيون شيون لڀجن ٿيون. اسان سمجهون ٿا ته اتي اهي بازاريون هيون ... هيءُ ڏسو هتي بازار پوري ٿئي ٿي ... وڏن ماڻهن هتي وڏي لٽ مچائي، سڀ ڪجهه لٽي ويا.“
”ڀلا توهان ماڻهو هن دڙي کي سنڀالڻ بدران ڊاهي پوک ڇوٿا ڪيو؟“ ڪنهن دوست سوال ڪيو.
”ان ڪري ته کنڊر جي مٽيءَ ۾ ڀاڻ کان به گهڻي طاقت آهي ... ويهه پنجويهه سال اڳ تائين ماڻهو هن دڙي مان مٽي ڪڍي اُٺ ڀري ڀاڻ طور وڃي وڪڻندا هئا. پر پوءِ حڪومت کي خبر پئي ته دڙي تي کڻي قبضو ڪيائين ۽ چوڪيدار ويهاريو اٿن ... او! هتي ڏسو دڙي جي مٿان چوڪيدار جي ڪوٺي ٺهيل آهي.“
”حڪومت وارا همراهه پاڻ به ايندا آهن؟“ انور پڇيو.
”نه حڪومت وارا نه پر هڙپه وارا ايندا آهن“ ڳوٺاڻي جواب ڏنو. سندس مطلب هو ته آرڪيالاجي ڊپارٽمينٽ سان تعلق رکندڙ عملدار ايندا آهن. جيتوڻيڪ دلوراءُ ٺيڙهه ڄام پور کان فقط ٽي ميل آهي پر اهو دڙو ديري غازي خان ضلعي جي انتظامي حدن ۾ آهي جڏهن ته ڄام پور شهر پاڻ ضلعي راڄڻ پور جو اُتريون شهر آهي.
”مون کي هتان هڪ سوني منڊي ملي هئي.“ هڪ ڳوٺاڻي سچي ڪئي.
”هتان سون لڀجي ٿو ان ڪري ئي ته حڪومت دڙي تي کڻي قبضو ڪيو آهي.“ ٻئي ڳوٺاڻي سرڪار تي ڄڻڪ فرياد داخل ڪيو. سندس خيال هو ته دڙي تي قبضو ٺڪرن ڀٿرن جي ڪري نه، پر سون لڀجڻ ڪري ٿيو آهي ۽ سرڪار کي ان قبضي جو هروڀرو ڪو جواز به ناهي.
”هتان هڪ ماڻهوءَ کي ٻه سونا سڪا به مليا هئا ... هڪ تولي جو هو. هڪ سڪي تي راجا ۽ راڻيءَ جي تصوير هئي ٻئي سڪي تي هڪ شينهن ۽ هڪ شينهڻ ڇپيل هئا. هڪ سڪو تولي جو هو ۽ ٻيو اڌ تولي جو ... هيءُ سردار جعفر خان آهي نه! هڪ سِڪو اڄ به سندس ڳچيءَ ۾ وڌل آهي.“
”ٻيو سڪو ڪنهن وٽ آهي؟“
”غريب ماڻهو آهن، ڪجهه ملين ٿو ته وڪڻيو کايو ڇڏين.“ اصل ۾ ڳالهه ڇا آهي ته عام ماڻهن کي قديم آثارن مان لڌل نادر شين جي قيمت معلوم ناهي پر نادر شين جو ڪاروبار ڪندڙ ماڻهن جا ڪيئي ٽولا سڄي ملڪ ۾ سرگرم آهن. اهي قديم دڙن لڳ ڳوٺن ۾ ڪن ماڻهن سان رابطا رکي انهن کي قديم شيون ڳولڻ جي ڪم تي لڳائي، لڌل شيون خريد ڪري پرڏيهه ۾ وڏي قيمت تي وڪڻيو ڇڏين. اهي ڪم چپ چپات ۾ ٿيندا آهن جنهن ڪري ڪنهن به همراهه لڌل شيون ظاهر نه ڪيون فقط انهن شين جا حوالا ڏنا جيڪي هٿن مان نڪري چڪيو هيون.
”هيءُ دلوراءِ جو دڙو ناهي! اصل ۾ هيءُ چندر گپت موريا جي زماني جو آهي ٽي سؤ سال قبل مسيح جو. اهي يوناني دور جا سڪا ٿي سگهن ٿا ... ان دور ۾ درياهه هن دڙي کان هڪ ميل اولهه ۾ وهندو هو. ٿي سگهي ٿو ته چندر گپت هيءُ شهر فتح ڪيو هجي.“ اها راءِ هڪ مقامي نوجوان جي هئي جيڪو پڙهيل ڪڙهيل ٿي لڳو.
”درياهه جا پراڻا ڍورا اڃا تائين آهن.“
ڳوٺ جي چڱي مڙس عبدالڪريم کوسي کي ڪچهريءَ جو چڱو شوق هو. خبر ناهي ته ڪٿان ڪٿان جون ڳالهيون ڪندو وري دلوراءُ مان لڌل هڪ مورتيءَ جا تفصيل ٻڌائڻ لڳو، ”هڪ ننڍڙو ٻار مون وٽ بت کڻي آيو. ٻارڙي کي کنڊر مان ڪٿان مليو هو ... مون هن کان پنجن رپين ۾ خريد ڪيو ... تڏهن هتي سنڌ مان انتظامي عملدار اختر جانوري آيل هو. مون کي کيس اهو بت ڏنو ... پوءِ هن اهو بت جپان موڪليو جتي ٻُڌ مذهب آهي ... هاڻي مون ٻڌو آهي ته کيس ڏهه لک رپيا انعام مليو آهي ... اهو بت ويٺل حالت ۾ هو. هڪ هٿ ۾ نانگ هئس ٻيو هٿ هن ريت هو (هن جوڳيءَ وانگر آشيروادي نموني هٿ جي تري اڀي ڪري ڏيکاري جيئن مهاديو يا گوتم ٻڌ جو انداز آهي) جيئن پوڄا ڪندا آهن.
... ٻڌمت وارا چون ٿا اهو سندن خدا آهي ... نبي آهي ... ان کي جڏهن ڌارئي مذهب وارا تير يا تلوار هڻندا هئا ته هن جي جسم مان رت جي بدران کير وهندو هو ... هن جي ڇاتيءَ مان رت نه نڪرندو هو ... هر ڪنهن جو عقيدو آهي پنهنجو پنهنجو ... بت ڪو وڏو ڪو نه هو بس هيترو هيترو هوندو، چئن پنجن انچن جو.
... ويهه پنجويهه ڏينهن اڳ هڪ سوني اشرفي به لڌي اٿئون، مون به ڏٺي آهي، هتي هڪ همراهه آهي اقبال خان، ان وٽ آهي. اسان ڪنهن کي ڏيکاريون ڪو نه، ڇو ته اهي کڻي ٿا وڃن. اسان پنهنجي دوست فاروق خان لغاريءَ کي ڏينداسون ... هتان ٺڪر جا ننڍا وڏا گولا به ملن ٿا جيڪي منجنيقن جي کنڀاڻيءَ ۾ وجهي هڻندا هئا.“ (فاروق لغاري نومبر 1993 ۾ پاڪستان جو صدر ٿيو).
عبدالڪريم کوسي وڏا وس ڪيا ۽ اقبال خان کي نياپا ڪيا ته سوني اشرفي ڏيکاري پر ڪامياب نه ٿيو. جواب پهتو هو اشرفي وڪڻي چڪو آهي. ڪجهه ماڻهن ٻڌايو ته دڙي مان عورتن ۽ مردن جا ننڍڙا پتلا ملن ٿا. اهي پتلا اگهاڙا هوندا آهن. اهي پتلا ٺڪر جا هوندا آهن انهن جي مٿين حصي ۾ ٺڪريءَ جي پيالي جهڙو نمونو هوندو آهي. هڪ ماڻهوءَ چيو، ”شايد پاڻي ڀرڻ جو منظر آهي يا پوڄا جو!“ شايد هو ڪن اهڙين مورتين جي ڳالهه ڪن ٿا جهڙيون مُهين جي دڙي مان لڌل ڌرتي ماتا جون هونديون آهن، برابر انهن ۾ اهڙيون مورتيون به شامل آهن جن کي ’پاڻي پوڄا‘ سان نسبت ڏني وڃي ٿي.