ڄام جادم جکرو
اسان جي خوش قسمتي هئي جو ’آباد ٽيڪنيڪل ٽريننگ سينٽر‘ جو هڪ سرگرم نوجوان ڄام پور ۾ اسان جو سونهون ٿي پيو. اسان کانئس شهر جي تاريخ پڇي ته چيائين، ”ڄام هڪ قوم آهي ... هتي پهرين ڄام رهندا هئا ... اهي ڄام هاڻي جکڙ سڏجن ٿا ... هتي هڪ پراڻو قبرستان به آهي انهن جو ... هڪ قبر تي ڄام پور جي بانيءَ جو نالو به لکيل آهي ...“
”هن جو نالو ڇا آهي؟“ مون پڇيو.
”مون کي ياد ڪونهي پر قبر جي تختيءَ تي لکيل آهي.“
ڄام ۽ جکڙ جا لفظ ٻڌي منهنجي ذهن تي ڄام جادم جکري جو نالو تري آيو. ڇا ڄام جکڙ اصل ۾ ڄام جادم جکرو آهي؟ مون هڪدم قبرستان ڏسڻ جو فيصلو ڪيو. سج لهي چڪو هو ۽ رات پنهنجا پر پکيڙي ڇڏيا هئا. قبرستان شهر کان گهڻو پري ڪو نه هو. ٽارچ جي روشني ۾ اسان قبرن تي نالا ۽ سن پڙهڻ شروع ڪيا.
”سنڀاليو متان ڪنهن کٻڙ يا ٻُوڙي ۾ ڪو نانگ وڇون نه هجي!“ اسان جي سونهين خبردار ڪيو. پر ڪنهن ٿي ٻڌو! نيٺ هڪ جُهريل پليٽ تي زبون قبرن جي مٿان اچي بيٺاسون. سِرن جي مٿان ٿيل پلستر ذري گهٽ لهي چڪو هو. اسان قبرن جا نالا پڙهيا. هيءُ سڀ ڄام هئا جن جا نالا ڪاشيءَ جي ٽائلن تي لکليل هئا. وچين قبر ڄام پور جي باني جي هئي. ڪتبو پڙهي منهنجي دل ٽپو ڏنو، لکيل هو،
”ملڪ جام باني قصبه جادم پور
معروف جام پور برادرم ملڪ ڪلدن پاندي
سنه 814 هجري.“
(نوٽ: هي سال برابر ٿئي ٿو : 12-1411ع)
ٻي قبر تي لکيل هو،
”ملڪ گامون ابن ملڪ صالح عمر بن پانڌي، هجري 999.“
ٽين قبر تي لکيل هو،
”ملڪ حسن ابن ملڪ گامون ابن ملڪ محمد صالح بن ملڪ پاندي
1085 هجري.“
چوٿين قبر تي لکيل هو،
”ملڪ صالح محمد بن ملڪ پاندي 918 هجري.“
ٻين قبرن تان نالا ڊهي چڪا هئا يا پڙهڻ ۾ نه ٿي آيا. سڀ قبرون هڪ ئي قسم جون ۽ هڪ ئي قطار ۾ هيون. ڪُل ڇهه قبرون هيون. جن مان پنج گڏوگڏ قطار ۾ ۽ هڪ پاسيري هئي. پاسيري قبر جو نالو به گم هو.
اڃا اها تحقيق ٿيڻي باقي آهي ته جادم نالي سان گهڻا حاڪم هئا. البت وڏو جادم شري رام پٽ دشرٿ جي مٿين پيڙهيءَ مان هو. مرزا قليچ بيگ جي ڏنل شجري موجب شجرو هن ريت آهي: جادم پٽ سام، پٽ سنجوت، پٽ ڪين، پٽ گرگنت، پٽ اتت، پٽ لواڪس، پٽ رام، پٽ دشرٿ.
هوڏانهن جکرو وڏي جادم جي ڇهين پيڙهيءَ مان هو. مرزا قليچ بيگ جو ڏنل شجرو هن ريت آهي: جکرو پٽ سمه، پٽ لاکو، پٽ انڙ، پٽ لاکو، پٽ هِسپت، پٽ جادم. هوڏانهن ’قديم سنڌ‘ جو مصنف ڪاڪو ڀيرو مل (صفحه 150، ڇاپو 1992ع) جي حاشئي ۾ چندر ونسي لوڪن بابت وضاحت ڪندي يادوَ (جادوَ) ونسين سان جادم کي ڳنڍي ٿو. سندس خيال آهي ته شاهه لطيف اصل ۾ ڄام تماچيءَ جي ڀائٽي (ڄام اوڍي جي پٽ) جکري کي جادم جکرو سڏيو هو.
هوڏانهن ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جو چوڻ آهي ته، ڀٽائيءَ جنهن جکري جو ذڪر ڪيو آهي، سو ڄام اُڍي جو پٽ هو ۽ سندس ماءُ مشهور هوٿل نڱامري هئي جنهن جي سونهن سببان کيس هوٿل پري سڏيندا هئا. ( رسالو ميون شاهه عنايت صفحو 279). جادم جکري بابت عام تاثر اهو ئي آهي ته هو ڏکڻ سنڌ يا ڪڇ طرف جو حاڪم هو. ڊاڪٽر بلوچ به ان راءِ سان سهمت ڏسجي ٿو ۽ دليل طور بيت رکي ٿو ته،
“جي اَڻ سُتي آهين ته ڌڻ اِتان ئي ڌارِ
پاٽوندر پاتار ۾، جاءُ جکرو جُهارِ
ٻَرڙِي ٻيٽ ڪنڌار، وڃي لهرون لڳيون.”
لفظ ’جُهار‘ جي معنيٰ آهي واکاڻ. جڏهن ته ٻَرڙي ٻيٽ بابت ڊاڪٽر صاحب جو چوڻ آهي ته اهو جهونا ڳڙهه کان ڏکڻ طرف سمنڊ جي ڪناري لڳ هڪ ٻيٽ آهي.
جادم جکري بابت ڪنهن به تاريخ ۽ تحقيق ۾ ڪا به واضح صورتحال، سن يا ماڳ اڄ تائين ظاهر نه ٿيو آهي. بس اها سندس سخاوت ۽ ڪردار ئي هو جنهن سندس نالو اڄ تائين قائم رکيو آهي. جادم جکري جي سخاوت جي ساک ڀٽائيءَ جهڙو ماڻهو ڏئي ٿو، اها ڪا معمولي ڳالهه ناهي.
“هٿان جادم جکري، وِٿي وچ مَ پوءِ
پِي پِي سو پُرُ ٿيو، جو حاتم پاسي هوءِ
ڪيف ڌاران ڪوءِ، جئي ڪو مَ جهان ۾.”
*
“جکرو جوڙي، پاڻا ڌڻيءَ پيدا ڪيو
ڪيهر جيئن ڪَرَ کڻي، مڇون ملهه موڙي
سمونڊ جيئن سِير ڪيو، ٿو ٻارِ جيئن ٻوڙي
گهوٽ چڙهيو گهوڙي، پيچين لائي پيچرا.”
جيتوڻيڪ ڄام پور جي باني جادم جکڙ جي تاريخ بابت فوري طور تي مون کي ڪو مواد نه ملي سگهيو آهي پر مون کي ڄام پور ۾ ٻڌايو ويو ته ڪن ماڻهن وٽان ڄام پور ۽ انهن جي بانيءَ بابت تاريخ ملي سگهي ٿي. ڄام پور جي جهوني قبرستان ۾ ڄام جادم جکڙ جي قبر تي سن 814 هجري (1411ع) لکيل آهي. اهو تجويز ڪرڻ ۾ هٻڪ محسوس ٿئي ٿي ته سنڌ جي صوفي شاعرن جنهن ڄام جادم جکري جي ڪردار کي علامتي انداز ۾ پنهنجي ڪلام ۾ بيان ڪيو آهي سو هاڻوڪي ڄام پور جو باني جادم جکڙ ٿي سگهي ٿو. اهو جادم جکرو جيڪو پنهنجي سخاوت ۽ سورهيائي سبب ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ ۾ مشهور هو سو سومرن جي پڇاڙيءَ واري دور (لڳ ڀڳ 752هه -1351ع) جو ڪردار آهي.