مي رقصم : قلندر شهباز
(جنم 573هه / 78 ـ 1177ع ، وفات:21 شعبان 673هه / 19 فيروري 1275)
ڪلهوڙن کانپوءِ سيوهڻ جو عروج ۽ اهميت بلڪل ختم ٿي وڃي ها، جيڪڏهن قلندر لال شهباز جو سيوهڻ ۾ آستانو نه هجي ها! هڪ روايت موجب شيخ عثمان مرندوي لال شهباز قلندر 662 هجريءَ (64ـ 1263ع) ۾، پنهنجي ملڪ مرند کان ملتان وٽان ٿيندو هتي آيو. هي لڳ ڀڳ اهي ئي ڏينهن هئا جڏهن هلاڪو خان بغداد جي فتح (1258ع) لاءِ مرند وٽان لنگهيو هو. هو مخدوم جلال جهانيا اچ وارو، شيخ بهاءُ الدين ذڪريا ملتاني ۽ شيخ فريد الدين شڪر گنج جو يار ۽ همعصر هو.
قلندر جو ميلو ٽي ڏينهن هلي ٿو. سڄي پاڪستان کان ماڻهن جو سمنڊ اٿي سيوهڻ ۾ ڪٺو ٿئي ٿو. قلندر جي درگاهه ۾ ڪٽهڙيءَ وٽ، مزار جي سيرانديءَ کان رکيل وڏي اڇي پٿر بابت ٻڌايو وڃي ٿو ته، اهو قلندر جو تعويذ آهي جيڪو هو ڳچيءَ ۾ پائيندو هو. فقيرن جي زباني هڪ روايت اها به آهي ته اهو پٿر امام زين العابدين کي قيد دوران ٻڌل هوندو هو. پيرانديءَ کان ڏيئا ٻرن ٿا، جن جي تيل مان آڱر مکي زيارتي بت کي مکين ٿا. اهو وڏو تبرڪ سمجهيو وڃي ٿو. هر شام مغرب جي اذآن کان پوءِ هڪ گهڙيءَ (24 منٽ) لاءِ ڌمال لڳي ٿي. شاهي نقارا هڪ خاص تال سان وڄايا وڃن ٿا. تال تي پهرين هوريان هوريان بت ٿڙڪن ٿا ۽ پوءِ تال ۽ آواز ۾ تيزي اچي وڃي ٿي، ان تيزيءَ سان ملنگن، فقيرن ۽ عقيدت مندن جي جسمن مان بي خودي اُڀامي ٿي. تال ڪجهه لمحن لاءِ جهڪي ٿي، وري تيز ٿئي ٿي ... چؤطرف بي خودي پکڙجي ٿي، ماحول جي هر شيءِ ڌمال جي خاص رقص ۽ رنگ ۾ ٻڏي وڃي ٿي. قلندر جو شعر حقيقت جو روپ وٺي ٿو:
زِ عشقِ دوست هر ساعت درونِ نار مي رقصم
گهي بر خاڪ مي غلطم، گهي برخار مي رقصم
جڏهن سڄو ماحول رقص ۾ گم ٿي وڃي ٿو ۽ بت نچي نچي نڍال ٿيڻ کانپوءِ به نچندا رهن ٿا، تڏهن هڪ ڀيرو وري ڌمال ۾ تيزي اچي وڃي ٿي، فقير نعرا هڻن ٿا، بي خودي اُڀامي عروج تي پهچي ٿي، تڏهن اوچتو نقارن تي وڏي چوٽ لڳي ٿي ۽ رقص هڪ جهٽڪي سان پورو ٿئي ٿو. اها جذب ۽ مستيءَ واري ڪيفيت قلندري طريقن جو مکيه اصول آهي جيڪا ان جي ملامتي وصف ۾ شمار ٿئي ٿي.
قلندر جي مزار شهر جي وچ ۾ آهي. چؤطرف ڪافيون ۽ بازارون آهن. مزار تي پهريون قبو (ڇٽي)، فيروز شاهه تغلق جي دور ۾ سيوهڻ جي حاڪم اختيارالدين757 هجريءَ (1356ع) ۾ يعني قلندر جي وفات کان 81 سال پوءِ ٺهرايو. هيءَ قبِي هڪ ڇٽي هئي جيڪا پوءِ جڏهن درگاهه جي ٻيهر اڏاوت ٿي، اتان هٽان ٻاهر پڌر تي، جتي هاڻي ڌمال لڳندي آهي، نصب ڪئي وئي. ماڻهون ان کي ’قلندر جي ڪشتي‘ چوندا آهن. درگاهه وٽ ٻيو مقبرو، سيد علي سرمست جو آهي جيڪو 758 هجريءَ ۾ تيار ٿيو. هي صاحب، قلندر لال شهباز جو وڏو خليفو هو. پڌر ۾ ڪي ٻيون مزارون به آهن پر ميان شيخ مڱڻ بن نوح جي مزار اهم آهي جيڪو توشي خاني ۽ خانقاه جو انتظام سنڀاليندڙ ۽ خزانچي هو. اختيارالدين کان پوءِ شهنشاهه اڪبر جي ڏينهن ۾ توسيع جو ڪم ترخان گهراڻي جي مرزا جاني بيگ ۽ سندس پٽ غازي بيگ جي ڏينهن ۾ ٿيو. هنن کان پوءِ شاهجهان جي ڏينهن ۾ سيوهڻ جي حاڪم نواب ديندار خان مزار وٽ ٻه مسجدون ۽ فرشبنديءَ جو ڪم ٿيو. ڪاشيءَ جو ڪم ميان غلام شاهه ڪلهوڙي جي ڏينهن ۾ ٿيو جنهن مزار جو پهريون وڏو دروازو تعمير ڪرايو ۽ مزار جي مهاڙيءَ تي ڪاشيءَ جو ڪم ڪرايو.
چون ٿا ته، اڳي قلندر جا عقيدت مند هتي شينهن آڻيندا هئا. جيڪي هتي ٻڌي ڇڏي ويندا هئا. ان هنڌ تي سيد ڀوري بادل بادشاهه جي ڪافي آهي، ان ڪري سندس ڪافيءَ کي ’شينهن واري ڪافي‘ به چون ٿا. ڀورا بادل شير جي مزار لڳ فقيرن مون کي اها ڪوٺي به ڏيکاري جنهن ۾ سندن چوڻ موجب شينهن رکيا ويندا هئا، بند ڪوٺيءَ ۾ هوا لاءِ مضبوط ڄاريدار بندوبست هو. هڪ ٻي روايت موجب، هتي شينهن کان سواءِ باز به پاليا ويندا هئا. هاڻي اهي ٻئي سلسلا ختم ٿي ويا آهن.
قلندر جي ميلي جي ٻي خاص ڳالهه هندن جون رسمون آهن. انهن رسمن ۾ ميندي ۽ ڪنوار به شامل آهن. تاج صحرائي جنهن جي ذري گهٽ سڄي عمر قلندر جي ميلن جي مشاهدي ۾ گذري آهي، چوي ٿو، ”انهن ٽنهي ڳالهين (ڌمال، ميندي ۽ ڪنوار) کانسواءِ هيءُ ميلو ڪا به حقيقت، حيثيت ۽ وقعت نٿو رکي. اهي ٽيئي رسمون ڪنهن به ٻئي ميلي ۾ ادا نه ڪيو وينديون آهن.“ اصل ۾ ميندي ۽ ڪنوار جون رسمون قلندر کي ڪنوار ڏيڻ جون رسمون آهن، سنڌ ۾ ”لال ڪنوار“ جو لفظ سنڌين لاءِ نئون ناهي. صحرائي صاحب پنهنجي مقامي ”حضرت عثمان سيوهاڻي هڪ روحاني معالج جي حيثيت ۾“ لکي ٿو ته، ”اڄ کان ڪجهه عرصو اڳي تائين به هڪ نوخيز ڇوڪريءَ کي لال ڪنوار جي لقب سان نوازيو ويندو هو.“