ڪوٽ ڏيجي
خيرپور ميرس يا اڳوڻي خيرپور رياست ۾ ڏسڻ جهڙيون شيون کوڙ آهن. فيض محل ته شهر ۾ آهي، جيڪو ٽالپرن جي رهائش جو جيئرو جاڳندو ميوزم آهي. ڪوٽڏيجيءَ وارو قلعو به پنهنجي سونهن سوڀيا ۽ جنگي حڪمت عمليءَ جو انوکو مثال آهي. جيتوڻيڪ قلعو ايڏي شاندار حڪمت عمليءَ سان ٺهيل آهي جو ان تي فتح حاصل ڪرڻ ڏکيو ڪم هو پر تڏهن به مير صاحبن ويڙهه جو جوکم نه کنيو ۽ قلعو ڪنوارو رهجي ويو.
ڪوٽڏيجيءَ قلعو اُڀي ۽ سوڙهي ٽڪريءَ تي بيٺل آهي جنهن جي چوٽيءَ يعني مرڪزي حصي تائين پهچڻ لاءِ دشمن فوج کي ٽي وڏا حفاظتي گيٽ فتح ڪرڻا پون ها. هر وڏي گيٽ جي شڪست کانپوءِ دشمن جو لشڪر بچاءَ وارين فوجن جي سڌي ٽارگيٽ ۽ نرغي ۾ اچي ڦاسي ها! پر اها دلچسپ ڳالهه آهي ته هن مڪمل فوجي ۽ مضبوط قلعي مان شڪست جي صورت ۾ ڀاڄ لاءِ ڪيئي لنگهه رکيا ويا هئا. دشمن فوج لاءِ هيءُ قلعو فتح ڪرڻ تمام ڏکيو هجي ها، جيڪڏهن سچ پچ جنگ لڳي ها!
سبب؟ پهريون اهو ته ٽي حفاظتي ۽ مضبوط گيٽ آهن جيڪي هاٿي به ڀڃي نه ٿي سگهيا. ٻيو اهو ته وڏو لشڪر اندر رهڻ جي گنجائش آهي. ٽيون اهو ته هر گيٽ جي شڪست کانپوءِ دشمن جا سپاهي چئني پاسن کان تيرن جي نشاني تي آيا ٿي ۽ چوٿون اهو ته دشمن جا سپاهي هيٺانهين کان مٿي چڙهڻ جي ڪوشش ۾ ٿڪجندا وڃن ها ۽ سڀني کان آخري ڳالهه ته قلعي جون گهٽيون جيئن پوءِ تيئن سوڙهيون ٿينديون وڃن ٿيون جنهن ڪري دشمن سپاهي هڪ وقت ۾ وڏو حملو ڪري نه ٿي سگهيا. پر چوندا آهن ته تلوار نه دل وڙهندي آهي. مير صاحب به ڪو نه وڙهيا ۽ ملڪ ڇڏي وٺي رڻ ڏانهن ڀڳا. ڪوٽڏيجيءَ جي قلعي جي هيٺان ئي قديم ۽ ڦٽل شهر جا نشان آهن جيڪي ڪوٽڏيجي جي ثقافت جا اهڃاڻ آهن.
ڪوٽ ڏيجيءَ جو نالو اهو ڇو آهي؟ ماڻهو چون ٿا ته ڏيجي هڪ مائيءَ جو نالو آهي. اَجائي ڳالهه! منهنجي خيال ۾ هيءُ نالو راءُ گهراڻي جي پهرئين حاڪم راءُ ڏيواجي تان پيو آهي جنهن جو تخت اروڙ هو، هي ڪوٽ به ساڳين گهاڙ يا اروڙ وارين ٽڪرين ۾ آهي.