جاڙو فقير ٽڳڙ جو مقبرو
ميان الياس کان 225 فٽ ڏکڻ ۾ جاڙو (جاڙل) فقير ٽڳڙ جو ننڍو مقبرو آهي. هي زبون ۽ ويران پر پنهنجي اصل حالت ۾ مڪمل آهي. ڏکڻ کان دروازو اٿس. هن مقبري جي ڪن ٽائلن تي روغني چٽسالي ٿيل هئي. ديوارن تي اندران ٻاهران چن پلستر ٿيل هو. چُن جي پلستر تي ڪن ڪن جاين تي ڪارن اکرن ۾ سهڻن اکرن ۾ خداآبادي ۽ فارسي تحريرون ۽ شاعري لکيل هئي. هي غالباً فريسڪو تحرير هئي ۽ محض آبي رنگ نه هو. جاڙو فقير ميان الياس جو همعصرهو. ميان جي هاڻوڪن فقيرن جاڙي فقير کي ڪا اهميت ڪونه ٿي ڏني، ماڳهي ٺٺول واري انداز ۾ چيائون ”ان (فقير) جو مقبرو سندس مائيءَ ٺهرايو هو!“
ميان شاهه علي (شاهل) جو مقبرو
لاڙڪاڻي شهر کان 8 ڪلوميٽر اتر اولهه ۾ گهاڙ واهه جي اتر واري ڪنڌيءَ تي هڪ اوچي دڙي تي هي مقبرو قائم آهي. هيءَ ديهه ايلچي، ڳوٺ ڏتل ابڙو آهي. هن وقت هي دڙو قبرستان ۾ تبديل ٿي چڪو آهي جنهن کي کبڙ ورائي ويا آهن. مقبرو جيڪو ميان غلام شاهه ڪلهوڙي 1772ع ۾ ٺهرايو هو، هڪ اوچي چؤديواريءَ ۾ آهي. هيءُ به شاهي به سادو مقبرو آهي جنهن ۾ اٿندي ئي ٻه چار وصفون ڌيان ڇڪائين ٿيون.: اوچي چؤديواري، ڪشادو صحن، وڏي عمارت، ۽ ان تي گدري جي ڦاڪن جهڙو گنبذ. چؤديواري ڪنهن ڪوٽ جيان آهي پر اها ايتري مضبوط يا شاندار نه آهي جيئن خود غلام شاهه ڪلهوڙي جي مقبري کي ڏنل آهي. هن ديوار جي اوچائي وڌ ۾ وڌ اٺ فٽ کن هوندي. ديوار کي غالباً ڪنگريون ڏنل هيون جيڪي هڪ فٽ اوچائيءَ جون ٿينديون. چؤديواريءَ جي اولهه واري ڀاڱي ۾ ٺهيل مقبري جي بيهڪ چورس آهي، ماپ 22x 22 فٽ اٿس. ديوار ۾ پئنلن جو هڪٻئي مٿان ٻه قطارون آهن، ٻه دروازا اٿس، اوڀر ۽ ٻيو ڏکڻ ۾. ٻيو غالباً پوءِ جو اضافو آهي.
مقبري ۾ گنبذ جي هيٺان ٻه فٽ اوچو ٿلهو 9x9 فٽ ٺهيل آهي جنهن تي ٻه قبرون آهن. اولهه طرف ميان شاهل رکيل آهي، سندس ڀر ۾ اوڀر طرف سندس پٽ شاهه حسن آهي. مقبري جي عمارت جي اندرين ماپ 15.6x15.6 فٽ آهي. گذريل مرمتن ۾ ڪي قدر ڦير ڦار ٿي آهي، گنبذ جي ڳچ ۾ ڪنگرا هئا جيڪي هاڻي غائب آهن. چوڪنڊي ڪمري کي اٺڪنڊو ڳچ ڏيئي ڦاڪدار گنبذ رکيو ويو آهي. گنبذ تي ننڍو شمعدان (lantern) واري وصف رکي وئي آهي. مقبري جي ڪل اوچائي 35 فٽ آهي. اٺڪنڊو گچ ۽ ان جي هر ڪنڊ تي منارڙيون (turrets) موجود آهن.
يا مقبرا
مقبري جي حدن کان ٻاهر اتر ۾ سيد ڪمال شاهه بخاريءَ جو مقبرو آهي، جنهن جي اڏاوت گهڻي پراڻي نه آهي. هتي 18 کان 21 ذوالحج تي ميلو لڳندو آهي.
ميان شاهل جي مقبري جي اوڀر طرف چؤديواريءَ کان ٻاهر ساڳي اوچائيءَ تي هڪ ٻيو قديم مقبرو آهي. هي پنهنجي اصلي حالت ۾ آهي، شايد انڪري جو ان جي مرمت وغيره جو ڪم ڪڏهن به هٿ ۾ نه کنيو ويو. فقيرن ٻڌايو ته هي چاڪر خان کهاوڙ آهي. هتي گنبذ هيٺ ٽي قبرون آهن. هي مقبرو ڪجهه ننڍو پر شان شوڪت سان هو. حالت خسته هئي، سبب اهو ئي بي ڌياني ۽ لاوارثي! سنڀال لاءِ مقرر فقيرن به ان جو احترام نه ٿي ڪيو ۽ بي حرمتيءَ جو شڪار نظر آيون. هن مقبري جون سڀ وصفون سلامت هيون. چاڪر کهاوڙ جو مقبرو مڪمل طرح سان چُن پلستر ٿيل هو ۽ هتي به جاڙي فقير ٽڳڙ جي مقبري وانگر خداآبادي ۽ فارسي لکتون غالباً ان وقت لکيون ويون هيون جڏهن پلستر اڃا آلو هو. سفيد پلستر تي ڪاري مس ۽ ڪلڪ جي مدد سان شاعري ۽ ڪي خوبصورت ۽ يادگار گفتا لکيا ويا هئا جيڪي اڄ به پڙهي سگهجن ٿا. مون اهي شعر ۽ تحريرون پنهنجي ڪئمرا ۾ محفوظ ڪري ڇڏيون.