مُهين جي تباهي
قديم آثارن جا ماهر، مُهين جي دڙي کي بچائڻ لاءِ رٿائون ٺاهي ڪم ڪرڻ گهرن ٿا. مهين جو دڙو بچايو اٿارٽي ڇا ٿي ڪري؟ اها خبر خدا کي! پر ماهرن جو خيال آهي ته، ايندڙ ويهن سالن اندر مهين جو دڙو ڀور ڀور ٿي ويندو. قديم تهذيبن ۾ سڀ کان وڌيڪ سرحدن تائين پکڙيل، هن قديم تهذيب جو هيڊڪوارٽر ويهن سالن کان پوءِ فقط ڪتابن ۾ ڳولي سگهبو.
سچي ڳالهه اها آهي ته آرڪيالاجي کاتي تي قابض کک عملدارن جو تعلق، اڄوڪي سنڌ سان ناهي، تنهن ڪري کين سنڌ جي ڪنهن به قديم آثار سان شوق ناهي، سواءِ ان جي ته نواد رات ڪيئن کسڪايون وڃن. اسان مهڙ کان مُهين جي دڙي جو نالو مُهين جو دڙو (Mohenjo Daro) ٻڌو آهي پر هٿ ٺوڪين ۽ تعصبي ماهرن مهين کي ڦيرائي ”موئن جو دڙو“ ڪري ڇڏيو آهي. جيتوڻيڪ دڙي جي ابتدائي کوٽائين ۾ ڪم ڪندڙ ماهرن، سر جان مارشل، سر مارٽيمر وهيلر، اين جي مجمدار به دڙي جو نالو مُهين جو دڙو (Mohenjo Daro ( لکيو پر اڄوڪي پاڪستان آرڪيالاجي کاتي، سرڪاري ڪتابن ۾ لفظ ”موئن“ (Moen ( اختيار ڪيو آهي. دليل ساڳيو ٻاراڻو ته اهو مئل ماڻهن جو دڙو آهي.
انهن عملدارن جو تعصب اڃا به چوٽ تي آهي. مُهين جي دڙي واري تهذيب کي ٽن نالن سان سڏيو ويندو هو. ”موهين جو دڙو تهذيب“ يا ”هڙپا تهذيب“ يا سنڌو تهذيب (Indus Civilization) پر هاڻي پنجاب سان تعلق رکندڙ عملدارن هوريان هوريان ”موهين جو دڙو تهذيب“ لکڻ ڇڏي ڏنو آهي. سندن نئون لٽريچر، ان تهذيب کي ”هڙپا تهذيب“ جو نالو ڏئي ٿو. ڇو؟ ڇاڪاڻ ته هڙپا پنجاب ۾ آهي. اسان اهو سمجهي نه سگهيا آهيون ته آرڪيالاجيءَ جهڙي موضوع کي هيءُ تعصبي عملدار ڪيڏانهن ڪندا. ڇا آرڪيالاجيءَ ۾ تعصب جي ڪا گنجائش ٿي سگهي ٿي؟
مُهين جو دڙو
مُهين جو دڙو تمام وڏو موضوع آهي. هي ايترو وڏو موضوع آهي جو اُن جا بيشمار پهلو آهن، ۽ ان جي هر هڪ پهلوءَ تي قديم آثارن جي ماهرن نه رڳو ڪم ڪيو آهي پر تمام گهِرائيءَ سان ڪم ڪيو آهي.
هنن کنڊرن ۾ اهڙو ڇا آهي جو دنيا اُٿلي پئي آهي؟ سڀڪجهه ڪتابن ۾ لکيل آهي، ۽ اڃا گهڻو ڪجهه معلوم ٿيڻو آهي. اسان ۽ توهان لاءِ رڳو هڪ مشڪل آهي ته اسڪالر حضرات سڄو ڪم يورپي ٻولين ۾ ڪن ٿا ۽ شايع ڪرائين ٿا، اهو ڪم انگريزي ڄاڻندڙن ۽ طبقن لاءِ ته ڪارائتو ٿئي ٿو پر سنڌي قوم هن موضوع تي ٿيل ڪم ۽ علم کان محروم رهجي وڃي ٿي. ان ڪري آئون سدائين مطالبو ڪندو آهيان ته سمورا سائنسي علم سنڌي ۽ ٻين مقامي ٻولين ۾ به ترجمو ٿيڻ گهرجن ته جيئن اسان ڄاڻ جي حق کان محروم نه رهجي وڃون.
جيئن ته هي تمام وڏو موضوع آهي، ان ڪري آئون ڪوشش ڪندس ته ان جي مختلف پهلوئن تي ٿورو ٿورو ڳالهائجي ته جيئن اسان هن تهذيب بابت ڪي بنيادي سوال ۽ ان جا جواب سمجهي سگهون.
پهريون سوال ته اهو ئي آهي ته ڇا ثقافت ۽ تهذيب culture ۽ civilization ٻه جدا شيون آهن؟ يا هڪ ئي شئ لاءِ ٻه جدا لفظ آهن؟ جواب آهي”نه! هي ٻه جدا جدا شيون آهن“. ڪلچر يا ثقافت هڪ ننڍو دائرو آهي ۽ سويلائيزشن يا تهذيب هڪ وڏو دائرو ٿئي ٿو. ڪلچر محدود سرگرمي آهي جنهن ۾ ڪنهن خاص ماحول ۾ رهڻي ڪهڻي ۽ طور طريقا شامل ٿين ٿا، تهذيب سماجي ترقيءَ جو مٿانهون سڌريل درجو ٿئي ٿو. آمري ثقافت آهي، سنڌو تهذيب آهي، جنهن ۾ ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي ۽ طور طريقن سان گڏ انهن جي ٻولي، لِپي، عمارت سازي، شهري رٿابندي، لباس، زيور، ريتون رسمون، هنر، روزگار، وڻج واپار، مربوط سماجي نظام، مذهب ۽ عقيدا وغيره اچي وڃن ٿا.
مُهين جي دڙي جي تهذيب ۾ زندگيءَ جا اِهي سڀ شعبا موجود آهن. انهن مان هر هڪ شعبي تي انهن علمن جي ماهرن ڪتابن جا ڪتاب لکيا آهي. مثال طور مُهين جي دڙي جي گهرن جي اڏاوت جو نمونو مختلف دورن ۾ ڪيئن هو؟ ٽائون پلاننگ ڪيئن هئي؟ ڇا هتي طبقاتي نظام هو؟ هن سماج جي جوڙ جڪ ڪيئن هئي؟ هو ڪهڙي ٻولي ڳالهائيندا هئا؟ ڇا پائيندا هئا؟ ڇا ٺاهيندا هئا؟ مذهب ڪهڙو هئن؟ وڻج واپار جو سلسلو ڪيترو پري تائين پکڙيل هو، ڇا خريد ڪندا هئا ۽ ڇا وڪڻندا هئا؟ واپار جو طريقو ڇا هو؟ آمد رفت جا ڪهڙا وسيلا هئا؟ ڪنهن کي پوڄيندا هئا؟ هي ماڻهو نسلي طور ڪير هئا؟ ڪڏهن هئا؟ شهر ڪيئن تباهه ٿيو؟ پوءِ هي ماڻهو ڪيڏانهن ويا؟
ماهر چون ٿا ته سنڌو تهذيب جنهن کي آرڪيلاجيءَ جي دنيا ۾ هڙپا تهذيب جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، ان جا ٽي چار دور آهن. هڪ ته سنڌو تهذيب کان آڳاٽو دور، ٻيو سنڌو تهذيب جي ابتدا جو دور يعني لڳ ڀڳ 2500 ق م جو زمانو. ٽيون سنڌو تهذيب جي عروج وارو دور يعني 1800 ق م (لڳ ڀڳ حضرت ابراهيم جو زمانو؟) ٽيون زوال جو وقت يعني 1500 ق. م. جڏهن کان سنڌ تي ٻاهرين قومن يلغارون شروع ڪيون ... ۽ آخر ۾ جُهڪر جي دڙي واري دور يعني 1200 ق م (هي لڳ ڀڳ حضرت موسيٰ جو زمانو آهي جڏهن اسرائيلي قوم مصر مان ڊگهي غلاميءَ بعد يروشلم ڏانهن وئي). ان کان پوءِ لڳ ڀڳ 1000 ق م لوهه جي دريافت جو زمانو آهي جنهن سان سنڌ ۽ هند ۾ شديد مار ڌاڙ جو زمانو شروع ٿيو.
سنڌو تهذيب ڇو تباهه ٿي؟ ڪن ماهرن جو خيال آهي ته هتي1500 ق.م. کان اڳ دراوڙ رهندا هئا، پوءِ وچ ايشيائي نسل جا ماڻهو اتر کان ڪاهيندا آيا ۽ سنڌ هند تي غالب ٿي ويا، انهن سنڌو ماٿريءَ جي قديم قومن کي ڏکڻ ڏانهن ڌڪي ڇڏيو. ڪن جو خيال آهي ته سِنڌوءَ جي اٿل پٿل هن شهر کي ٻوڙي ڊاهي ڇڏيو، بلڪل ايئن جيئن 1942 واري وڏي ٻوڏ ۾ سنڌ ۾ شهرن تي جارحاڻي ڪاهه ڪئي هئي. جيڪڏهن بند بئراجون نه هجن ها ته هن ڀيري به نوان مُهين جا دڙا ٺهي پون ها.
آئون آرڪيالاجسٽ ڪونه آهيان، انڪري ڪجهه تاريخ مان ۽ ڪجهه ڏندڪٿائن مان حوالا ڏيندس ۽ ڪجهه ذاتي راءِ پيش ڪندس. ضروري نه آهي ته ڪو مون سان متفق ٿئي.
منهنجو ذاتي خيال آهي ته تاريخ ۾ آريا نالي ڪا به قوم ڪونه هئي، پر اهو خيال ٺيڪ ٿو لڳي ته قديم جنگجو ترڪ ۽ ڪوهه قاف جي ٿڌن علائقن ۽ وچ اوڀر جون وحشي قومون گرم علائقن جي ستابن پَٽن ۽ چراگاهن تي قبضي لاءِ نڪري پيون. وٽن تيز رفتار سواريون (گهوڙا) ۽ قاتل هٿيار هئا. هنن سنڌو ماٿريءَ تي هوريان هوريان قبضو شروع ڪيو. هنن پاڻ کي آريا (عالي نسب noble) سڏيو ۽ مقامي ماڻهن کي اڻ-آريا (معمولي نسب، اناڙي، اڻ سڌريل) قرار ڏنو. جيئن انگريزن سنڌ فتح ڪرڻ مهل ٽالپرن کي ظالم ۽ جاهل سڏيو. فاتح مفتوح کي سدائين ’نيچ‘ ۽ ’ڪميڻو‘ ئي سڏيندو آهي. تڏهن ئي ته سناتن ڌرم ۾ اصلوڪن مقامي ماڻهن ۽ آديواسين (aborigines)کي شودر، هريجن يا نيچ ذات سڏيو ويندو آهي.
ڪو ايئن به ڪونه هو ته سنڌو ماٿري ڏانهن ايندڙ ٻاهريان قبيلا سڀ جا سڀ گهوڙن تي سوار هئا ۽ سڀني جي هٿن ۾ موتمار هٿيار هئا. ڪي قبيلا مال ڪاهي لاڏائو لوڪن وانگر آيا، مال چاريندا رهيا، ڪو وِڙهيو ته وڙهيا نه ته ايئن ئي ويهي ويا، جيئن اڄ به ٿئي ٿو. اڃا چار سؤ سال اڳ جي ڳالهه آهي جو بلوچ قبيلا پنهنجي وڌندڙ آباديءَ لاءِ چراگاهن تي قبضي لاءِ سبيءَ کان سنڌ ۽ پنجاب تائين پکڙيا. افغان ۽ پٺاڻ اڄ به پيا اچن. ڪي خاموشي سان اچي ديرو ڄمائي ويهن ٿا، ته ڪن جي هٿن ۾ بندوقون آهن.
سنڌو ماٿريءَ ۾ انهن قبيلن پاڻ سان ٻه شيون آنديون هڪ گهوڙو ۽ ٻيو لڙاين جا نوان طور طريقا ۽ پوءِ غالباً لوهي هٿيار به . ويدن ۾ لوهي هٿيارن جو ذڪر نٿو ملي، انهن ۾ قدرتي ۽ (لوهه کان سواءِ) ٻين ڌاتوئي هٿيارن جو استعمال ڏيکاريو ويو آهي. انهن لوڪن پهرين سنڌو ماٿريءَ جي اترين علائقن تي قبضو ڪيو، يعني گنڌارا ۽ ٽيڪسيلا ورا علائقا، انهن ئي علائقن ۾ انهن جي شاعرن ويد رچيا. اهو ئي سبب آهي ته ويدن ۾ جنهن سنڌو نديءَ جو ذڪر آهي اها جبلن ۾ گجگوڙ ڪندڙ آهي ۽ تيز رفتار آهي. انهن ئي ويدن ۾ پاتال جو ذڪر آهي، پاتال، جيڪو ڏکڻ ۾ آهي، جنهن تي راڪشسن يا راڪاسن جو راڄ آهي.
ويدن ۾ جنهن ديوتا اِندر جو ذڪر آهي، اهو اصل ۾ قديم ترڪيءَ جو ديوتا آهي. اهو ئي ديوتا يونان ۾ زيوس ۽ روم ۾ جوپيٽر (ديو پتر- ديوتائن جو پيءُ) آهي. انهن سڀني جو هٿيار کنوڻ (وِجر يا وِڄ) آهي. سنڌ ۽ هند تي ترڪ، گرجر ۽ منگول (ياجوج ماجوج) قبيلن جي ڪاهه ڪا نئين ڳالهه نه آهي جيڪي خيبر لڪ ۽ بولان لڪ کان چڙهتون ڪندا آيا آهن. انهن ئي علائقن جا جنگجو لوڪ ڪڏهن سٿيا، ڪڏهن ڪشان، ڪڏهن باختري، ڪڏهن پٺاڻ، ۽ ڪڏهن ارغون ته ڪڏهن ترڪ ۽ مغل جي نالي سان فقط مذهب مٽائي ساڳي واٽ وٺي ايندا رهيا آهن.
منهنجي راءِ ۾ راکشش کي سنڌي ٻوليءَ ۾ اچاربو ته ’راکو‘ ٿيندو، يعني رکشا ڪندڙ يا محافظ. جڏهن ويدن جي شاعرن ڏکڻ سنڌو ماٿريءَ کي راڪشسن جو ملڪ سڏيو ته دراصل هنن اهو چيو ته اهي پاتال جا راکا يعني آديواسي لوڪ آهن. هندو ادب ۾ ٽي دنيائون آهن: 1. ديو لوڪ يعني ديوتائن جي دنيا (حڪمران طبقي جي دنيا)، 2. ڌرتي يعني انسانن جي دنيا (مفتوح علائقو) ۽ 3. پاتال يعني راڪشسن جي دنيا (مزاحمت ڪندڙ علائقو). راکشس لوڪ جيڪڏهن دراوڙ هئا ته پوءِ يقينن انهن جا نقش به ڪاڪيشيائي(Caucasian) نسل (گوري رنگت وارا ويدڪ لوڪ) کان مختلف هئا. ويدن ۾ انهن کي مبالغي سان هيبتناڪ شيطانن جي شڪل ڏني وئي ۽ انهن کي جادوئي طاقتن وارا شيطان سڏيو ويو، جن جي طاقت رات جو بي انتها وڌي ٿي وئي (ڇاڪاڻ ته هي آديواسي لوڪ پنهنجي علائقي ۾ رات جو بهتر گهاتڪ حملو ڪري سگهندا هئا).
ويدڪ ادب جنهن مان سنڌو تهذيب جي زوال جا پڙاڏا اچن ٿا، جنهن علائقي تي راڪاسن جي راڄ جو ذڪر ڪري ٿو اهو سنڌوءَ درياهه سميت پنجاب جي ميداني علائقن خاص ڪري هاڻوڪي سرائڪي خطي کان سمنڊ تائين بلڪ ڪڇ ڪاٺياواڙ تائين پکڙيل آهي. عجيب ڳالهه آهي ته اسان کي سنڌو تهذيب جا وڌ ۾ وڌ ماڳ سنڌ، سرائيڪي خطي، بلوچستان، سرسوتي، ڪڇ ۽ سوراشٽر ۾ مليا آهن.
ويدڪ ادب ۾ اسان کي ديوتائن جا خاندان ملن ٿا، جن جون پاڻ ۾ مٽيون مائٽيون آهن. اهو ئي سلسلو يوناني ۽ رومي ديوتائن ۾ به آهي. پر سنڌو تهذيب ۾ هڪ جدا عقيدو هو. هتي ديويءَ جي پوڄا ٿيندي هئي. هيءَ ديوي ايران ۽ عرب جي اِشتار ديويءَ جهڙي آهي. سنڌ ۾ ان جا مختلف روپ آهن. مثال هڪ روپ ۾ هو ’ڄڻڻهار‘ ڌرتي ماتا آهي هڪ مهر ۾ هوءَ هڪ ٻوٽي کي جنم ڏيئي رهي آهي. بلڪل ان ئي طرح هڪ مورتيءَ ۾ ڪالي ديويءَ کي ’ڄڻڻهار‘ ڏيکاريو ويو آهي جنهن ۾ هوءَ هڪ ٻار کي جنم ڏيئي رهي آهي. اهڙي ئي هڪ مورتي اِشتار ديويءَ جي به آهي. سنڌو تهذيب مان لڌل هڪ مورتيءَ ۾ هوءَ هڪ سانَ سان وڙهندي ڏيکاري وئي آهي، جنهن کي هوءَ هڪ نيزي سان ماري ٿي. بلڪل اها ڪهاڻي هندو مت ۾ درگا ديويءَ سان منسوب آهي جنهن ۾ هوءَ مهيس اسر کي ترشول سان قتل ڪري ٿي. مهيس معنيٰ سانُ. ان روپ ۾ هوءَ ’مهيس مردني‘ يعني طاقتور سانَ جي روپ ۾ وڙهندڙ هڪ راڪشس کي ماريندڙ ديوي آهي. هوءَ طاقتور سانَ کي ماريندڙ ضرور آهي پر سانَ کي راڪشس قرار ڏيڻ پُراڻن (Puranas)جو اضافو آهي. هڪ مهر ۾ ديويءَ کي اڌ واگهه ـ اڌ انسان جي روپ ۾ ڏيکاريو ويو آهي. صاف پيو ڏسجي ته اهو ئي روپ اڳتي هلي وشنوءَ جي نراـ سنگهه اوتار جي شڪل ۾ تبديل ڪيو ويو آهي. سنڌو ماٿريءَ ۾ ڏاند ، گينڊي ۽ واڳونءَ جي پوڄا ٿيندي هئي. هتي ڏندڪٿائي جانورن خاص ڪري يڪ ـ سڱي جي پوڄا به ٿيندي هئي. جيئن ته سنڌ ۾ گهوڙو هوندو ئي ڪونه هو انڪري سنڌو ماٿريءَ جو ’يڪ ـ سڱو‘ يورپي ’unicorn‘ کان مختلف آهي. يورپي ’unicorn‘ گهوڙي جي شبيهه جو آهي، سنڌو تهذيب جو يڪ ـ سڱو گينڊي سان مشابهه آهي. ڏاند جي پوڄا اڳتي هلي نَندِي جو روپ وٺي ٿي جيڪو شِو مها ديو جو گَڻ آهي يا جين مت ۾ رشڀ ناٿ جي علامت آهي. واڳون اڄ به منگهي پير وٽ مقدس مخلوق آهي ۽ هندو مت ۾ ’مَڪرا‘ (واڳون) سنڌو ـ گنگا ـ جمنا ديوين جي سواري آهي.
رگ ويد ۾ پاتال سان تعلق رکندڙ ڪجهه اهڙن بهادر ڪردارن جو ذڪر آهي جن اندر ديوتا سان جنگ ڪئي ۽ مارجي ويا. اهي قديم سنڌو ماٿريءَ جي آديواسي لوڪن جا سورما (heroes) هئا. اهي سورما وِرتر، اَهِي، نِموچي، سمبارا، هرڻاڪش ۽ هرڻاڪشپ هئا. رگ ويد ۾ انهن جي مائرن جا نالا ڏنل آهن ، يعني سنڌو ماٿريءُ ۾ مائتو سماج رواج ۾ هو. پاتال شايد قديم سنڌو ماٿريءَ جي ميداني ڏاکڻي علائقي ۾ مکيه شهر هو. الائي ڪٿي هو، ممڪن آهي ته تڏهوڪي ڊيلٽا واري علائقي ۾ هو، جنهن ۾ وڏي دولت هئي. دلچسپ ڳالهه آهي ته پاتال (Patala) سڪندر اعظم جي ڏينهن (323 ق م) ۾ به ان هنڌ موجو هو جتان سنڌو درياهه ٻه شاخون ڪري ٿي وهيو.
مُهين جي دڙي جو نالو سندس حياتيءَ ۾ ڪهڙو هو؟ ڪجهه به نه ٿو چئي سگهجي. پر ڪي صاحب ان کي ’دلمون‘ ۽ ’ميلوها‘ مڃين ٿا. ها! مهن جي دڙي جا ماڻهو سوٽي ڪپڙو پائيندا هئا، ڪپڙن کي رڱڻ ۽ انهن تي چِٽ ٺاهڻ جو هنر ايندو هئن. هُو احرام وانگر ٻن ڪپڙن جو يا شايد هڪ يڪو لباس پائيندا هئا، جنهن مان هڪ ڪلهو ٻاهر نڪتل هوندو هو، جيئن قبل مسيحي يونانين جو لباس ڏيکاريو ويندو آهي. اها ثابتي مهن جي دڙي مان لڌل ڪنگ پريسٽ واري مورتيءَ مان ملي آهي. ڇا واقعي مُهين جي دڙي ۾ ڪِنگ پريسٽ هوندو هو؟ خبر ناهي. هي به هڪ انومان آهي. پر هيءَ مورتي بت تراشيءَ جو شاهڪار آهي. ايتري نفاست سان ٺهيل مورتي جو تسلسل مُهين جي دڙي کان پوءِ ٽٽي ويل ٿو ڏسجي، ڇاڪاڻ ته ان کان پوءِ ٻيهر شاندار مورتين جي ٺهڻ جو سلسلو سن مسيح کان ٿورو ئي اڳ شروع ٿيو، خاص ڪري جڏهن يوناني ۽ رومن آرٽ جو اثر گنڌارا تي پيو.
هيءَ مورتي ڏس ڏئي ٿي ته هن ڪردار جون اکيون جوڳ تپسيا واري حالت ۾ آهن. يوگ آسڻ ۾ ڪافي مهرون ۽ هڪ مورتي به ملي آهي. يعني مهن جي دڙي ۾ جوڳ تپ ذريعي عبادت جو تصور موجود هو، جيڪو پوءِ هندستان جي سڀني مذهبن ۾ شامل رهيو. پسو پتيءَ واري مهر به شِو مهاديو جو پروٽو ٽائپ تصور آهي. ايئن ٿو لڳي ته غير دراوڙي قبيلا هوريان هوريان دراوڙي ديوتائن کي ٿوري گهڻي ترميم سان پنهنجو ديوتا تسليم ڪندا ويا. جيئن ديويءَ جو تصور درگا ۽ ڪاليءَ ۾ تبديل ٿيو يا وري جيئن واگهه ديويءَ جي جاءِ تي نرا سنگهه وشنوءَ جي اوتار جي صورت ۾ سامهون آيو.
مُهين جي دڙي واري ناچڻي به ڪنگ پريسٽ وانگر تهذيب جي عروج واري دوري مان نڪتي آهي پر عجب جهڙي ڳالهه آهي ته ساڳي ناچڻي اسان کي واهي پانڌي لڳ هڪ جبل جي ديوار تي اُڪريل ملي آهي جا گهڻو پوءِ جي (پر اسلام کان آڳاٽي)آهي، ۽ ان کي لباس پهريل آهي.
مُهين جي دڙي جا ماڻهو اُٺ جي سواري نه ڪندا هئا. ان وقت اُٺ سنڌي تهذيب ۾ شامل ڪونه هو. مُهين جي دڙي جي هڪ به مهر تي اُٺ ڇاپيل نه آهي. هي ماڻهو ڏاند تي سواري ڪندا هئا. ڏاند کي ڦيٿن واري گاڏيءَ ۾ جوٽي ڊگها سفر ڪندا هئا يا وري ٻيڙين ذريعي پري پري تائين درياهن ۾ سفر ڪندا هئا ۽ سمنڊ پار به ويندا هئا. سندن ناتا عرب اپٻيٽ سان به هئا، قديم عراق ۽ مصر تائين به ويندا هئا. هي ماڻهو کيتي ڪندا هئا، مال پاليندا هئا. مڻيا وِنڌينداهئا. ٺڪر جا ٿانوَ، رانديڪا، زيور استعمال ڪندا هئا. ٽامي ۽ سون جي دريافت ڪري چڪا هئا، البت لوهه کان واقف نه هئا. سندن هٿيارن ۾ ننڍيون هٿ ڪهاڙيون، نيزا ڀالا ۽ تير ڪمان هئا. انهن جون اَڻيون پٿر يا وري ٽامي جون هونديون هيون. مڇيءَ جو شڪار ڪندا هئا ، ان لاءِ ڪُنڍيون ، ڪُڙهيون ۽ شايد ڄار به استعمال ڪندا هئا.
جيڪڏهن مُهين جي دڙي جو اصل نالو معلوم نه آهي ته پوءِ ان تي اهو نالو ڪيئن ۽ ڪڏهن پيو؟ مختلف صاحبن جي مختلف راءِ آهي. پر آئون سمجهان ٿو ته اهو نالو ان دڙي تي قائم اسٽوپا سبب آهي، جيڪو پهرين هِنايان ۽ پوءِ ڪشان دور ۾ مهايان فرقي جي اثر هيٺ آيو. اهو ئي مهايان فرقو اڳتي هلي سڄي سنڌ ۾ پکڙجي ويو. مهايان سنڌي لهجي ۾ ’مهاڻا‘ سڏيا ويا ۽ مهايان فرقي جي وڏي اسٽوپا سبب ان ماڳ جي سڃاڻپ ’مهاين جو‘ يا ’مُهين جو‘ ٿي وئي. جڏهن اهو به تباهه ٿي ويو ته ان کي ساڳي نسبت سان ’ مُهين جو دڙو‘ سڏيو ويو.