قديم غارون
ڪلان ڪوٽ کان لڳ ڀڳ ڇهه ميل ڏکڻ مڪلي واري ٽڪريءَ تي سيمنٽ فيڪٽريءَ جي پويان ٻه آثار آهن. هڪ ننڍڙي ڏيوري آهي، جيڪا ٽڪريءَ تي اڪيلي بيٺي آهي. آثار ٻڌائين ٿا ته ڪنهن وقت ۾ هتي ڪا مورتي رکيل هئي، ڪهڙي ڌرم يا پنٿ جي؟ ڪجهه به چئي نٿو سگهجي؟ البت هتان مون کي اٽڪل پوڻا ٻه سؤ سال اڳ جو هڪ ننڍڙو سڪو مليو جيڪو پڪ سان مورتيءَ آڏو ڀيٽ تور رکيو ويو هوندو. اها ڏيوري مون کي ٺٽو هسٽاريڪل سوسائٽيءَ جي سرگرم دوست امين شيخ ڏيکاري جيڪو ٺٽو سيمنٽ فيڪٽريءَ ۾ ڪم ڪري ٿو. اها ڏيوري ته اسان هلندي هلندي ڏٺي. محمد امين شيخ اسان جي رهنمائي ان ماڳ ڏانهن ڪري رهيو هو جنهن بابت مشهور هو ته اهو ڪلان ڪوٽ مان کوٽيل هڪ خفيه سرنگهه جو ٻيو ڇيڙو آهي.
ماڳ ڏسي مون کان ڇرڪ نڪري ويو. هيءُ ڪنهن سرنگهه جو ٻيو ڇيڙو نه هو. هتي غارن جو هڪ سلسلو هو، انساني هٿن جون کوٽيل غارون. سڌي زمين تي هيٺ کوٽائي ڪري ڏاڪڻيون ٺاهيون ويون هيون. ڏاڪڻ تان هڪ وقت ۾ هڪ ماڻهو لهي سگهيو ٿي. غارن ۾ اندر ڪهڙو نقشو آهي؟ ان جو پتو تفصيلي ۽ سائنسي کوٽائيءَ کان سواءِ ممڪن ناهي. ڏاڪڻيون زمين ۾ اندر چئن کان اٺن فوٽن تائين وڃن، جڏهن ته صدين جي لٽ سبب غارون مٽيءَ سان ڀرجي چڪيون آهن. ڏاڪڻين جي ويڪر سان ساڍن ٽن کان چار فوٽ آهي. اهڙيون ٻه غارون ته اڄ به چٽيون ۽ پڌريون آهن پر ٿوري ڳولا کان پوءِ اسان ڪل پنج غارون ڳولي سگهياسون جيڪي بلڪل لٽجي چڪيون آهن. البت مقامي ماڻهن ٻڌايو ته غارن جو ڪل تعداد ڏاهاڪو کن هو جيڪي سيمنٽ فيڪٽري جي ليز واري علائقي ۾ نه هئڻ جي باوجود فيڪٽريءَ جي سرگرمين سبب پورجي ويون آهن. اهي پڻ جاکوڙ سان ٻيهر کوٽي سگهجن ٿيون.
مون انهن غارن سبب هڪ ابتدائي نقشو تيار ڪري بعد ۾ سنڌ ثقافت کاتي جي حوالي ڪري ڇڏيو ۽ آرڪيالاجي کاتي جي نوٽس تي آنديون، وڌيڪ مالڪ آهن. محمد امين شيخ موجب اهو ماڳ ’ديهه مڪلي، ڏوماڻو الهندو، ڪنڊي وارو ڪن‘ آهي. هتان هڪ ڍورو نڪري آبداڻو ڍنڍ ۾ پوي ٿو، جيڪا ڪنهن وقت ۾ پڪ سان سنڌوءَ جي وهڪري سان ڪلان ڪوٽ ڍنڍ وانگر ڳنڍيل هئي.
هن هنڌان اسان کي مختلف ٺڪريون مليون، جن ۾ سنڌو تهذيب کان اڳ جون ٺڪريون به هيون ته اوائلي اسلامي ۽ پوئين اسلامي دور جون ٺڪريون به شامل آهن.