سنڌو کيرٿر ماٿري تهذيب
سومهڻيءَ مهل سيوهڻ کان دادوءَ پنڌ وياسين، جتي سنڌ جو جهونو محقق تاج صحرائي رهي ٿو. اسان جي مرضي آهي ته ساڻس ڪچهري ڪجي. ڏسون ته هو پنهنجي زندگيءَ جو نچوڙ ڪهڙن لفظن ۾ بيان ڪري ٿو. اونڌائي رات ۾ ڌاڙيل راڪاسي قوتن وانگر سرگرم ۽ طاقتور ٿي ويندا آهن. انڊس هاءِ وي سندن من پسند شڪار گاهه آهي، رات کين راتاها هڻڻ ۾ مدد ڪري ٿي. جيپ اونڌائي رات جو پيٽ چيري اتر اولهه طرف دادو ڏانهن ڊوڙندي رهي ... ساهه مٺ ۾ رهيو پر خير ٿي ويو. اڄڪلهه ته ماڻهو ڏينهن ڏٺي جو ڌاڙيلن هتان شهرن مان کڄيو وڃن.
جڳت آباد جي هڪ پراڻي جاءِ آڏو جيپ بيٺي، درکڙڪايو ويو، صحرائي صاحب ٻاهر نڪتو. بت ڀريل ۽ اڇا وار، سندس ڀرون به اڇا ٿي ويا آهن. صحرائي صاحب وڏي پاٻوهه سان مليو ۽ مٿي ڪمري ۾ وٺي ويو. مُهين جي دڙي واري گهرن جي نقشي تي بيٺل هيءَ جاءِ اوڙي پاڙي جي جاين کان مختلف ناهي. ڏاڪڻ، اڱڻ مان مٿي ٿي وئي. مٿي ٻه ڪمرا هئا. ٻنهي ڪمرن ۾ ڪتاب، پراڻيون ٺڪريون ۽ پنڊ پهڻن سان ڀريل ٽوڪريون ۽ ٿيلهيون. صحرائي صاحب پنهنجي جمع پونجي ڏيکارڻ مهل ڏاڍو خوش ۽ مطمئن ٿي لڳو.
ڪچهري شروع ڪرڻ کان اڳ، ڪريم ميمڻ ۽ محمد علي قادريءَ پنهنجون ڪئمرائون تيار ڪيون. مون ۽ انور پيرزادي سوال تيار ڪيا ۽ ڪچهري شروع ٿي:
بدر ابڙو: صحرائي صاحب توهان جي سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ٿر، ڪاڇي، ڪوهستان، لاڙ ۽ ميداني علائقن ۾ قديم ماڳ ڏٺا آهن، توهان کي ان ڏس ۾ ڪهڙو مشاهدو ۽ ڪاميابيون حاصل ٿيون آهن؟
تاج صحرائي: ان سلسلي ۾ عرض آهي، جيڪو توهان جي ايڪسپيڊيشن سان به تعلق رکي ٿو: مون ان موضوع تي ڊاڪٽر لوئس فليم ۽ ڊاڪٽر مائيڪل جانسين سان به بحث ڪيو هو. آئون کين چوندو آهيان ته توهان جيڪو نيل نديءَ جي ماٿريءَ جي حوالي سان يا فرات ۽ دجله جي ماٿريءَ واري تهذيب وانگر سنڌو ماٿريءَ جي تهذيب ٿا سڏيو ان ۾ ٿوري ترميم جي ضرورت آهي. سا اها ته سنڌو ماٿريءَ سان گڏ جيڪو کيرٿر جو علائقو آهي، سو ڏاڍو اهم آهي. کيرٿر جي اڀرندي پاسي توڙي الهندي پاسي، بلوچستان ۾ به اهڙائي قديم دڙا آهن، جهڙا اسان وٽ آمري، ڪوٽڏيجي يا موهن جو دڙو آهن، توهان انهيءَ کي کيرٿر_ سنڌو ماٿري تهذيب سڏيو ته وڌيڪ سٺو آهي. آئون چوندو آهيان ته، جيڪي به دڙا کيرٿر جبل جي اوڀر ۾ آهن، جيئن گاجي شاهه جو آهي، ٽنڊي رحيم جو آهي، علي مراد شاهاڻيءَ جو آهي، نئنگ، ڪائي، نڪو، ڊنب، ٻنڌڙي وغيره آهن يا جيڪي کيرٿر جي اولهه ۾ ديوانه، دريجي، نال، ڪلي آهن، نال جي تهذيب وارو ٺڪراٽو ته آمريءَ واري تهذيب جي ٺڪراٽي سان هڪ جهڙائي رکي ٿو، اها هڪجهڙائي نوانوي سيڪڙو آهي. مان ان کي پهاڙي يا جابلو تهذيب سڏيندو آهيان. اها تهذيب جبلن سان تعلق رکي ٿي. آمريءَ جو دڙو به جبل جي وٽ سان ٿو لڳي. ساڳي طرح ڪوٽڏيجي نيم جابلو ۽ نيم ميداني تهذيب آهي. موهن جي دڙي واري تهذيب يا هڙاپه تهذيب يا لهم چانهو، الهڏنو جوکيو وغيره جا دڙا ميداني تهذيبون هيون. ٻي ڳالهه اها به چوان ٿو ته، سنڌو ماٿريءَ کي ٺاهڻ وارو ئي هڪ ته کيرٿر جبل آهي يا ٻيو راجپوتانا يا ڪڇ وارو يا ٿر وارو ريگستان آهي، جنهن ۾ چولستان به شامل آهي. اهي جبل ۽ ٿر نه هجن ها ته ماٿري ئي نه ٺهي ٿا. ان تهذيب، کيرٿر ۽ ريگستان سبب ترتيب ورتي آهي. ان جو هڪ ٻيو مکيه جز منڇر ڍنڍ آهي. پهاڙن تان جيڪي ماڻهو لٿا، اهي منڇر تي آباد ٿيا، جڏهن وڌيڪ قوي ٿيا ۽ ارتقا جون منزلون طئه ڪيون تڏهن زراعت انهن جو مکيه پيشو ٿيو، ان کان پوءِ اهي منڇر ڇڏي درياهن تي آيا. درياهن تي اچڻ کان پوءِ درياهن جي ٻنهي ڪنارن تي پنهنجيون وسنديون ٺاهيائون.
توهان جيڪڏهن سنڌ جي سماجي اڀياسن جي تاريخ جو مطالعو ڪندا ته، توهان ڏسندا ته سنڌ جي ڪنهن به خطي ۾ ڪنهن فرد واحد جي نالي سان ڪا ديهه يا ڪڙيو (واهه) نظر نه ايندو. چوندا ته ”بابا هيءَ راهوجن جي ديهه آهن“ ... ”هيءُ سميجن جو ڪڙيو آهي“ اهو ان ڪري جو اسان وٽ گڏيل سماج هو. ان ۾ ڳوٺ توڙي شهر به اچي ٿي پيا. ڳوٺاڻي سماج، شهرن کي اسرڻ ۾ مدد ڏني، تنهن ڪري اهو ئي گڏيل سماج پئي هليو. سو جڏهن ماڻهو درياهه ڏانهن آيا ته انهن مان ڪن مڇي ۽ جانورن جي شڪار واري سماج کان پاڻ کي ڪٽي ڇڏيو. پوءِ انهن پوکيءَ تي گذارو ڪيو. پوءِ انهن جون ذاتيون تبديل ٿيون. انهن نين ذاتين جي سڃاڻپ ”و“ سان ٿئي ٿي. مثلاً راهو، سمون، ڳاهو، واگهو، گهلو، اوٺو، اوڍو غيره.
ساڳي طرح ٻيو وري ”جو“ سان سڃاپجن ٿيون مثلاً ناريجو، ڪوريجو، سميجو، جوڻيجو، پليجو، راهوجو وغيره، ڪي ذاتيون ”ل“ سان اچن ٿيون جيئن جهتيال، سيال، ڪلال، بلال وغيره ڪن جي پويان ”ر“ آئي جيئن سوڍر، سيهڙ، ڏچر، ٻٻر، ڪٽپر، ڇڇڙ، ساڳي طرح ”يو“ آيو جيئن جوکيو، تنيو، جيوڻيو، وغيره وري ڪن جي پويان ”ڻ“ اچي ٿو جهڙوڪ ٻانڀڻ، ميمڻ، بهڻ، لهڻ وغيره، هاڻي انهن جو ڌنڌو ٻيڙيون ڪاهڻ ۽ مڇي مارڻ نه رهيو. انهن صرف زراعت ڪئي.
مان پنهنجي ڳالهه کي وري توهان جي ”سنڌو واري سفر“ سان جوڙيان ٿو، جيڪڏهن توهان سنڌوءَ جي حوالي سان قديم ترين نقشا ڏسندا ته، انهن ۾ توهان کي اروڙ کان مٿي ٻه درياهه نظر ايندا. هڪ اهوئي سنڌو درياهه جيڪو اولهه ٻيٽ کان اچي ڪشمير کان ٿيندو سنڌ ۾ داخل ٿو ٿئي، ٻيو درياهه ”سرسوتي“، جنهن کي اولهه هاڪڙو به چئو، ريڻي به چئو، واهندو به چئو. اهو درياهه اچي اروڙ جي مٿان سنڌوءَ ۾ پوندو هو. هاڻي انهن کي ”گم ٿيل ندي“ (The Lost River)چيو وڃي ٿو. ان کان سواءِ درياهه جا ڪي وڏا قدرتي ڦاٽ هئا. هڪ ڦاٽ اتان اروڙ هيٺان ئي ٿي وهيو جنهن جو نالو ”ڪنڀ درياهه“ هو. انهيءَ جا نشان اوهان کي خيرپور ضلعي ۾ ڪوٽڏيجيءَ کان هيٺ ڳوٺ ”ڪنب“وٽ نظر ايندا. اتي ان ڦاٽ جو پاڻي به بيٺو آهي ۽ وهڪري جا نشان به آهن. اهو وهڪرو ٻن ڀاڱن ۾ ٿي هڪڙو موهن جي دڙي جي مٿان (اولهه ۾) وهي وري هيٺ اچي کيرٿر جي وٽ وٺي منڇر ۾ ٿي پيو. ٻيو ڦاٽ موري کان، دولتپور کان ويندي سڪرنڊ کان هيٺ تائين نيشنل هاءِ وي واري رستي وٽان وهندو هو. توهان کي انهيءَ پاسي واريءَ جون ڀٽون به نظر اينديون، سر ۽ ڪانهه به نظر ايندا، اهو درياهه جو پيٽ آهي.
ٻئي درياهه کي سنڌ درياهه ڪري سڏيو اٿن. اهو ڪنڌڪوٽ کان وهندو هو. جنهن کي تاريخ ۾ سنڌ ڍورو ڪري لکيو ويو آهي. اهو شڪارپور جي مٿان بيگاريءَ طرف وهي، وارهه کان ٿيندو کيرٿر جي واٽ وٺي منڇر ۾ پوندو هو. ان کان سواءِ منڇر ۽ سنڌو درياهه جو ڳنڍيندڙ ”اڙل درياهه“ هو، جيڪو اڃا تائين آهي، پر هاڻي جيئن ته سنڌو درياهه اولهه ڏانهن سرندو ٿو اچي، ان ڪري اڙل جو پيٽ هاڻي ميساربو ٿو وڃي. آمريءَ جي کوٽائيءَ مان انهيءَ اڙل واهه جي وهڪري جا نشان ملن ٿا، جيڪو ڪنهن سمي سن شهر جي مٿان درياهه ۾ ڇوڙ ڪندو هو.
سڪندر اعظم جڏهن سنڌ ۾ آيو هو تڏهن سنڌو درياهه سيوهڻ کان 50 ميل اوڀر ۾ وهندو هو. سڪندر اعظم 25_340 ق_م ڌاري سنڌ ۾ آيو هو. محمد بن قاسم جي ڏينهن ۾ سنڌو درياهه، سيوهڻ کان 14_ ميل اوڀر ۾ وهندو هو. سيوهڻ واري قلعي جي ڀر ۾ جيڪا کاهي آهي اها اڙل درياهه جي هڪ اهڙي واهه جي پاڻي سان ڀرندا هئا جنهن کي داديجي واهه چوندا هئا. سيوهڻ جي قلعي کي جڏهن محمد بن قاسم فتح ڪيو هو، تڏهن ان جي چوڌاري پاڻي هو. صرف ڏاکڻيون پاسو خشڪيءَ وارو هو جتان هن کي قلعي تائين رسائي ملي هئي. اهڙي طرح هتي ڪن عربن جون پراڻيون قبرون به هيون جيڪي پهاڙن نئين جي زد ۾ اچي تباهه ٿي ويون آهن.
ٻيو درياهه رني ڪوٽ واري نئه موهن جي سامهون وهندو هو. ان درياهه جو نالو ”مانجهل“ هو جنهن تان مانجهند شهر تي نالو پيو. انهيءَ مانجهل درياهه تي ”بهمڻ آباد“ شهر ٻڌل هو. اهو درياهه ٻن فاڪن ۾ وهي وڃي بهمڻ ٻيٽ ٺاهي سنڌوءَ ۾ پوندو آهي.
موهن جو دڙو به سنڌو درياهه جي ڦاٽ تي هو، جيڪو موهن جي دڙي کان اوڀرـ اتر ۽ اولهه ڏانهن وهندو هو. هونئن به سنڌو جهڙو طاقتور درياهه جي ڪپ تي ايڏو وڏو شهر اڏڻ ممڪن نه هو. اصل ۾ اهو ڦاٽ هو. ڪو به شهر سنڌو درياهه جي ڪپ تي سلامت نه رهيو آهي.
بدر ابڙو: سنڌوءَ جي حوالي سان ٻه سوال ڳنڍي توهان کان پڇندس ته جڏهن اسان اٽڪ ويجهو ڪابل نديءَ تي پهتاسين ته اسان کي ٻڌايو ويو ته ان نديءَ جو نالو ”سين“ آهي. ان جي ڀر ۾ سنڌوءَ جي وهڪري کي ”اباسين“ ٿي چيائون. يعني ”سين“ معنيٰ ”وهڪرو“ ۽ ”اباسين“ معنيٰ ”وڏو وهڪرو“. ان ئي لفظ ”سين“ بابت چيو وڃي ٿو ته اڳتي هلي ”سنڌو” بڻيو. سو هتي لفظ ”سين“ بنيادي لفظ ٿئي ٿو. ٻيو لفظ آهي ”اڙل“ سو ويت يونين ۾ پڻ ”اڙل“ نالي هڪ ڍنڍ آهي، ان کان سواءِ ”منڇر“ (ڍنڍ) جو نالو آهي جيڪو ”مانسر“ يا ”مانسرور“ ڍنڍ سان ملندڙ آهي. ائين ٿو لڳي اهي سڀ لفظ اُتر کان آريا پاڻ سان کڻي آيا. ڪن محققن جو خيال آهي ته سنڌ تي اُرين کان به اڳ اهو نالو هو ته وري ڪن ميسوپوٽيما جي اثر جي ڳالهه ڪئي. ڪن وري اڃا به مختلف رايا ڏنا. توهان جي خيال ۾ سنڌ جو نالو ڪيئن پيو ۽ سنڌ جا اصل ماڻهو ڪير هئا؟
تاج صحرائي: چين جو مفڪر لنگ ينگ تانگ چوي ٿو ته، ”جيڪڏهن انسان جي آواره گردي جنهن کي توهان لڏپلاڻ چئو، نه هجي ها ته هڪ ته انسان مري وڃي ها ٻيو ته تهذيبون هڪ جاءِ کان ٻي جاءِ تائين نه پکڙجن ها“. لڏپلاڻ جو سلسلو ڪڏهن کان ٿيو (۽ ختم ته ٿيو ناهي) ان بابت جيڪڏهن آئون تخمينو لڳايان ته، اهو گهٽ ۾ گهٽ پراڻي پٿر وارو زمانو يعني پيليو لٿڪ زمانو آهي. جيڪو 15 يا 20 هزار سال اڳ جو هو. انهن کان پوءِ نيو ليٿڪ دور آيو. سو، اها لڏپلاڻ تنهن وقت کان به اڳ کان پئي ٿي آهي. وري جڏهن سنڌ جي جاگرافيءَ جو اڀياس ٿو ڪجي ته، تڏهن جا سنڌ ۾ جيڪي غارون ملن ٿيون انهن مان ڪن بابت يقين سان چئي سگهجي ٿو ته اهي انسانن جي رهڻ لاءِ هيون، جنهن دور کي توهان (Cavemen) دور چئي سگهو ٿا. اهڙا غار اسان کي ڪائي ۽ لڪيءَ ۾، گنجي ٽڪر، مڪلي وغيره ۾ به مليون آهن يا اروڙ وٽ به ٿي سگهن ٿيون. لڪيءَ ۽ ڪائي بابت ته مون کي پڪ آهي ته اهي غار انسان جي قبضي ۽ رهائش هيٺ رهيا آهن. غارن وارو دور پيليولٿڪ کان اڳ وارو دور آهي، يعني 12_ هزار سال قبل مسيح. توهان کي سنڌ جي سرزمين تي ايتري عرصي کان آثار ملن ٿا. تنهن ڪري اسان ٿلهي ليکي ائين چونداسين ته اهي ماڻهو جن سنڌو تهذيب کي ڄڻيو، پاليو وڏو ڪيو اهي سنڌي هئا. اوهان انهن کي جاگرافي يا تاريخ جي لحاظ کان جيڪي نالا ڏيئي سگهو ٿا ڀلي ڏيو، ڪولهي، ڀيل، سنٿال، ميگ، مهاڻا مان ته ايتري قدر به چوندس ته ماڇي چئون. وري جيڪڏهن سماجي نڪته نگاهه کان وٺو ته توهان انهن کي هاري ناري چئو، ڪاريگر چئو، مهاڻا مڇي مارڻ وارا چئو، ملاح چئو، پر مان يقين سان چوندس ته اهي سنڌ جا قديم باشندا هئا. اهي جيئن جيئن قوي ٿيندا ويا تيئن پاڻ سنڌو درياهه مٿان چڙهندا ويا، اهي ماڻهو توهان کي ڪشمير تائين ملندا، جنهن جو مان اهو ثبوت ڏيندس ته سنڌي زبان جو هڪڙو لهجو يا هڪڙي شاخ هندڪو ڪشمير ۾ ڳالهائي وڃي ٿي. اُتي ”کڙڪي“ لفظ استعمال نه ڪندا آهن پر سنڌيءَ وانگر ”دري“ چوندا آهن. آئون مريءَ ۾ هئس بس ڪنڊيڪٽر آواز پيو ڏئي، ”هلو هلو ... ترسو ترسو“ مان حيران ٿيس ته هنن ٻڌايو ته اها هندڪو آهي.
آرين سپت سنڌو ڪري لکيو آهي ته اهو سين اباسين، سنڌ، سنڌ وارا لفظ آئون سمجهان ٿو ته اهي اصلي سنڌي زبان جا لفظ ٿي سگهن ٿا، پوءِ اهي لفظ سنسڪرت وارن به ورتا هجن ڇاڪاڻ ته ويد سنڌوءَ جي ڪناري لکيا وڃن ٿا. 1500 ۽ 1200 قبل مسيح واري دور ۾ آرين لازمي طور تي ان زبان جا لفظ ورتا هوندا، جيڪي مقامي زبان ۾ مروج هئا، جيئن ريتون رسمون، مذهبي عقيدا به ورتا اٿن. جيئن ”شو ديوتا“ پهاڙن جو ديوتا ۽ پاڪستان جو ديوتا آهي جنهن کي آرين ٽمورتي ۾ شامل ڪيو.
توهان ”اڙل“ جي ڳالهه ڪئي، ان بابت مون به پڙهيو آهي. اها ڍنڍ ڪاڪيز (جبل) جي اتر ۾ آهي، جيڪو آرين جو اصل وطن چيو وڃي ٿو، هاڻي ان ڳالهه تي ”تڪرار“ شروع ٿيو آهي ته اها نقل مڪاني ڪاڪيز جي مٿان کان ٿي آهي. پر جيڪڏهن اسان پنهنجي ملڪ جي تاريخ ۽ جاگرافيءَ ۾ ٿا ڏسون ته، چين جو ريشم به سنڌ وٽان ڏيساورن ڏانهن ويو آهي يعني اهو واپاري سلسلو / رستو ۽ لاڳاپو چين کان ڀنڀور (باريريڪم) تائين ڪن ايامن کان وٺي رهيو آهي ۽ سامونڊي آڳبوٽن جي ايجاد کانپوءِ آهستي آهستي ٿي ختم ٿي ويو آهي. ٻڌ ڌرم جا چيني سياح به ان قديم رستي يعني ”ريشم واٽ“ کان سنڌ ۾ آيا ۽ پوءِ ڀارت ورش گهمي ساڳئي رستي کان چين واپس ويا.
انور پيرزادو: توهان جي ان ڳالهه جي تائيد ڪندي عرض ڪيان ٿو ته انڊس ايڪسپيڊيشن دوران مون ۽ بدر کوجنا وارو پهلو هٿ ۾ کنيو آهي، توهان جي ڳالهه جي حق ۾ اسان کي ڪيئي شاهديون مليون آهن. هونئن عام طور تي چيو ويندو آهي ته تهذيب، اتر کان ڏکڻ ڏانهن وڌي آهي، پر اسان کي اٽڪ کان وٺي هيستائين بالڪل هڪڙي زبان نظر آئي آهي، بي شمار هندڪو جا لفظ آهن جيڪي بالڪل سنڌڪو جا لڳن ٿا، جيڪي اسان رڪارڊ به ڪيا آهن.
تاج صحرائي: مون عرض ٿي ڪيو ته جيئن ئي اهي ماڻهو قوي ٿيندا ۽ درياهه تي چڙهندا ويا تيئن پکڙبا ويا آهن. مون ابن حشام جي ”سيرت النبي“ جيڪو هڪ مستند ڪتاب آهي ۾ پڙهيو هو ته، ان وقت هڪڙي يمني سردار کان روم جو قيصر پڇي ٿو ته، ”توهان جي ملڪ تي حملو ڪندڙ حبشي آهن يا سنڌي؟“ ته کيس جواب ڏنو ٿو وڃي ته ”سنڌي ته واپاري ماڻهو آهن حبشين اچي اسان جي ملڪ تي قبضو ڪيو آهي.“ اها ڳالهه اسلام کان اڳ جي آهي. ٻي دلچسپ ڳالهه ٻڌايان ته، سنڌي عورتن ۽ مردن جي وارن جو اسٽائيل ”سمير“ وارن قبول ڪيو هو جنهن جو هڪ انگريز مصنف به حوالو ڏنو آهي. هو چوي ٿو ته وڏي ۾ وڏي ثابتي آهي ته سمير وارن سنڌ جي ماڻهن، خاص ڪري عورتن جي وارن جي سينگار جو فن قبول ڪيو.
جيستائين منڇر لفظ جو تعلق آهي ته ائين کڻي چئجي ته من ۽ ڇر ٻن سنڌي لفظن جو مرڪب آهي. هونئن مانسرور جي کارڙ هئڻ بابت هندستان ۾ ڇپيل ڪتاب ”سنڌ سومير“ جي ليکڪ چيو آهي. ڪن ”منوچهر“ جو کارڙ سڏيو آهي. جڏهن مون ان منوچهر جو مطالعو ڪيو ته هڪ ٻيو نالو ”منشهر“ به ملي ويو. هاڻي منڇر ۽ منشهر ۾ ڪهڙو فرق آهي؟ منشهر ايراني بادشاهه جو نالو آهي، اهو منوچهر جو شايد پيءُ يا نانو آهي. توهان کي ٻيو مزيدار حوالو ڏيان، جيڪو ايران جي حوالي سان آهي. توهان اڄ ”ڪائي“ (پٿر جي زماني واري انساني آبادي جيڪا غارن تي مشتمل آهن) گهمي آيا آهيو. اهو به ڪيانيءَ جو کاريل لفظ آهي، ”ڪائي“. اهو ڪائي لفظ ڪياني خاندان جو بادشاهي مقدس لقب هو. انگريزيءَ ۾ لکن ٿا، (KAI)، ڪائي فلاڻو يا ڪائي فلاڻو. توهان جيڪو گهيٽي جو ذڪر ڪيو هو (ديري اسماعيل خان کان اترـ اولهه ۾ واقع قديم آثارن جي ماڳ رحمان ٺيڙهي مان اسان کي گهيٽي جي ننڍي مورتي ملي هئي) اهو به ايرانين جي علامت هو. يعني ”شاهي جلال“ جي نشاني هئي. ان تي فردوسيءَ جي شاهنامي جي هڪ فارسي شارخ بحث ڪيوآهي. مون پنهنجي ڪتاب سنڌو تهذيب ۾ ان جو ذڪر ڪيو آهي. منڇر تي به جدا بحث ڪيو اٿم. اهو ڪتاب وري ڪلچر کاتي وارن چيو آهي ته اهي ڇپائيندا، سو ته خدا ڄاڻي، پر لکي خود ڇپائڻ کان ته منهنجو ارواح ئي کڄي ويو آهي.
انور پيرزادو: انڊس ايڪسپيڊيشن جي حوالي سان جڏهن اسان اٽڪ کان سفر شروع ڪيو ته سنڌوءَ جي ساڄي ڪپ تي ديري اسماعيل خان کان ڪجهه ڪلوميٽر اتر _اولهه ۾ اسانکي ”رحمان ٺيڙهيءَ“ مان جيڪي ٺڪريون هٿ آيون آهن، انهن ۾ مُهين جي دڙي سان مشابهت پئي نظر آئي، ان ۾ انهيءَ گهيٽي جي منڍي به آهي جنهن جو توهان اڳهاڙو ذڪر به ڪيو ته اهي ايراني اثر آهن، اهڙيءَ طرح گومل ٺيڙهي ۽ هيٺ سنڌوءَ جي ساڄي ڪناري تي به آثار آهن. ڇا سنڌوءَ جي ساڄي ڪناري تي به سنڌ ۾ اهڙا ماڳ آهن؟ توهان دادوءَ جو خاص طور تي ذڪر ڪيو آهي، مهرباني ڪري تفصيل سان اسان کي ڪجهه ٻڌايو!
تاج صحرائي: جيڪڏهن توهان سنڌو تهذيب جي اثر جي دائري جو ذڪر يا احوال پڙهندو ته اهو اتر ۾ ڪشمير، ڏکڻ ۽ ڪيٽي بندر، اوڀر ۾ گجرات ۽ اولهه ۾ لسٻيلو ۽ مڪران تائين پکڙيل هو. سنڌوءَ جي ساڄي پاسي ڪپ تي رحمان ٺيڙهي ۽ گومل ٺيڙهيءَ کان پوءِ هيٺ ڪچيءَ جي علائقي ۾ سبي ڍاڍر جي ڀرسان به تمام مکيه ماڳ اچن ٿا، هڪ ”مهر ڳڙهه نوشيرا“ آهي جنهن جي کوٽائي اڃا هلي ٿي. ان مطابق، ميهر ڳڙهه ست هزار سال قبل مسيح تائين ۽ شايد اڃا به مٿي ٿيندو ٿو وڃي. جيڪڏهن اهو پنج ڇهه هزار سال قبل مسيح ئي ٿيو وڃي ته پوءِ اهو دنيا جو ٻئي نمبر تي قديم ترين شهر ٿي ويندو. هن وقت پهريون نمبر قديم ترين شهر ”جيريڪو“ جو آهي، جيڪو اردن ندي جي ڪپ تي آهي. ميهر ڳڙهه کانپوءِ ٻيو ماڳ بيل پٽ وٽ ”ڇڏيرڻ“ جا دڙا آهن، اهي به مُهين جي دڙي جا همعصر آهن، انهن بابت ڊاڪٽر فيئر سروس لکي ٿو ته، جيڪڏهن اتي کوٽائي ڪجي ته ڪافي ڪجهه ملندو. انهيءَ کانپوءِ شڪارپور ڳڙهي ياسين وٽ، مدئجي وٽ توهان کي ڪافي دڙا ملندا. مثال طور ڳڙهي ياسين ۽ ان جي ڀرسان ڊکڻ جي ڳوٺ وٽ هڪ دڙو لڌو آهي، اتي مون باقاعدي ٺڪر ۽ ٺڪر جا مڻيا وغيره لڌا آهن، جيڪي مُهين جي دڙي سان مشابهت رکن ٿا. انهن تي مون مضمون به لکيو آهي، جيڪو ڇپيو به آهي. ان کي ”ٿرڙي ابن اڍو“ چون ٿا. مدئجي جي ڀر ۾ ٻه ٽي دڙا آهن. ان کان پوءِ ”جهرڪ جو دڙو” آهي. انهيءَ کان هيٺ خيرپور جوسي جو دڙو آهي، باڊهه وٽ دڙا آهن، نصيرآباد وٽ دڙو آهي، وري هيٺ اچو ته اتي ”لوهم جو دڙو آهي“ هو جتي هاڻي بلوڊوزر گهمائي ڳوٺ آباد ڪري ڇڏيو اٿس ۽ کاتو به چپ رهيو ۽ ٻيا به چپ رهيا. اڃا هيٺ ايندا ته مُهين جي دڙي سان بلڪل لاڳاپيل توهان کي صرف ٻه دڙا ملندا. دادو ضلعي ۾ انهن مان هڪڙو ”نئه انگئيءَ“ مٿان علي مراد شاهاڻيءَ وارو ماڳ آهي، ان کي شهر پناهه به ڏنل آهي ٻيو ماڳ ”نڪو بٺيءَ“ وارو آهي جيڪو توهان اڄ گهمي آيا آهيو (جهانگارن ۽ ڪائيءَ جي وچ ۾) نڪي بٺيءَ واري ماڳ جو آرڪيالاجيءَ ۾ رڪارڊ ڪونهي. دراصل 1976ع ۾ جڏهن ڊاڪٽر لوئس ڪم پئي ڪيو تڏهن اهو دڙو ۽ ان کان سواءِ ڪي ٻيا دڙا مون ڳولي لڌا آهن جيڪي غير ملڪي ماهرن ۽ لطيف يونيورسٽي خيرپور جي استاد پروفيسر شر ۽ ٻين کي گهمايا اٿم.