سوان ندي
ڪيريگرن سان ملاقات کانپوءِ اسان جو سفر اوچن جبلن جي وچ مان هو. البت انهن جون پاڻ ۾ قربتون ۽ فاصلا گهٽ وڌ ٿيندا رهيا. واٽ تي ڪٿي ڪٿي ڪنهن اوچي جبل جي اوٽ ۾ ڪا ڪا ٻيڙي بيٺي نظر ٿي آئي، ڄڻڪ درياهه جي تيز وهڪري کان اچي لڪي هجي. انهن اوچن جبلن جي چوٽين ڏانهن اتان پڪ سان ڪا واٽ ويندي هوندي. پڪ سان اتي ڪو ڳوٺڙو هوندو، نه ته هتي خالي ٻيڙين جي موجود هئڻ جو ڪو جواز نٿو بچي.
نيٺ اها جاءِ به آئي، جتي کاٻي پاسي کان سوان نديءَ جو پاڻي اچي سنڌوءَ جي اڳواڻيءَ ۾ سمنڊ ڏانهن ڪاهه ۾ شامل ٿئي ٿو. هتي پاڻي ماٺو محسوس ٿيو. شايد ان ڪري ته ڪالاباغ بند کان هيٺ ٻڌل جناح بئراج جو ذخيرو شروع ٿي ويو هو. هتي ڇولين جي اڇل نه هئي پر سطح تي ٿل ٿل ڪندڙ پاڻي اونهائيءَ ڏانهن اشارو ڪري رهيو هو.
سوان نديءَ جو وهڪرو سڄي پوٺوهار کي، اتر اوڀر ڪنڊ کان اولهه ڏکڻ ڪنڊ تائين ٻن حصن ۾ ورهائي ٿو. جيتوڻيڪ اها ڪا وڏي ندي ناهي پر هيءَ اها ندي آهي جيڪا پنجاب جي اتر واري مارگله جبل تان لهندڙ پاڻي ميڙي سنڌوءَ کي ڀيٽا ڏئي ٿي. جڏهن علائقي ۾ طوفاني مينهن پوي ٿو تڏهن درياهه ڳاڙهو ٿيو وڃي، ڇو ته پاڻيءَ سان گڏ لوڻياٺي جبل جي معدنيات به ملي اچي ٿي. سوان ماٿريءَ جي ٻي اهميت اها آهي ته ان مان سڄي پاڪستان ۾ سڀ کان قديم انسان جي موجودگيءَ جا اهڃاڻ مليا آهن. ڪالهه تائين قديم آثارن جا ماهر سوان ماٿريءَ ۾ رهندڙ قديم ماڻهوءَ جي عمر 4 لک سال ۽ پوءِ 10 لک سالن تائين کڻي ويا هئا پر هاڻي 86-1985ع ڌاري راولپنڊي ضلعي مان تمام قديم پٿر جي دور جا ڪي اهڙا اوزار به مليا آهن جن بابت ڪن ماهرن جو خيال آهي ته اهي 20 لک سال پراڻا آهن. انهن اوزارن جي استعمال تي اڪثر محقق متفق ٿيا آهن پر اڃا اهو فيصلو باقي ٿيڻو آهي ته اهي اوزار واقعي قديم انسان ٺاهيا هئا يا محض قدرتي اتفاق سان انهن پٿرن هٿيارن جي شڪل اختيار ڪئي آهي؟
پر سوان ماٿريءَ ۽ پوٺوهار جي ڪهاڻي اڃا پوئتي وڃي ٿي، راما پٿيڪس پنجابيڪس نالي انساني نسل جو ڏاڏو هتي رهندو هو. ماهرن ان جي عمر ڏيڍ ڪروڙ سال ٻڌائي آهي. ان مخلوق جو قد 1.1 ميٽر کان 1.2 ميٽر (ساڍا ٽن فٽن کان 4 فٽن تائين) هو ۽ وزن 40 پائونڊ. انسان جي ان ڏاڏي جا پٿراوان جسم (fossiles) اٽڪ ضلعي جي ڳوٺن نگري، ڍوڪ پٺاڻ ۽ چنجهي جي علائقن مان مليا آهن. اهو علائقو دڙن، ڍڳِين، واري، وارياسين پٿرن، مٽي، مٽيءَ جي پٿرن ۽ ريتيءَ جي کچڙي (conglomerate) تي ٻڌل آهي ۽ ان ۾ قديم زماني جي جانورن جهڙوڪ گهوڙن، هاٿين، هرڻن، سوئرن ۽ بن مانسن (apes) جا پنڊپاهڻ (fossiles) گهڻي تعداد ۾ مليا آهن. انهن پنڊ پاهڻن جي عمر ست ڪروڙن کان هڪ ڪروڙ سالن تائين آهي. ان ريت پوٺوهار دنيا ۾ ڏاڍي نمايان حيثيت حاصل ڪري ٿو ڇاڪاڻ ته هتي زمين جي مختلف تهن ۾ زندگيءَ جا مختلف دور پنڊ پهڻ حالت ۾ موجود آهن.
جيتوڻيڪ سوان نديءَ جو وهڪرو هروڀرو موچارو ناهي تنهن هوندي به سنڌوءَ جي ڇوڙ وٽ سندس پيٽ ۾ چڱو پاڻي آهي، سبب اهو آهي ته جناح بئراج جي پاڻيءَ واري ذخيري سبب سنڌوءَ جو وهڪرو تک وڃائي وهي ٿو. جنهن ڪري سوان نديءَ ۾ پاڻي پکڙجي وڃي ٿو.