نُڪو بٺي آثار
سپيسر ڍوري تي ٺهيل گبر بند کانپوءِ، ان جي ڀر ۾ قديم وستيءَ جا آثار آيا. ڦٽل شهر جي ماپ اتر ڏکڻ 500 فوٽ ۽ اولهه کان اوڀر ٽي سؤ فٽ آهي. آثار ڏسڻ شرط پهريون ڌيان شهري رٿابنديءَ ڏانهن وڃي ٿو، ڪيڏي نه عجيب ڳالهه آهي جو مُهين جي دڙي واري زماني سان تعلق رکندڙ هن شهر جون گهٽيون بالڪل سڌيون ۽ پور_ وڇوٽيون آهن.
آباديءَ جي وچ مان وڏو رستو لنگهي ٿو، جڏهن ته ننڍيون گهٽيون گوني ڪنڊ ٺاهي وڏي رستي سان اچي ملن ٿيون. اڏاوتن ۾ نه پڪي سرن جو استعمال آهي، نه ڪچيءَ جو، نه وري روڙا ۽ گچ استعمال ٿي آهي سڄو شهر پٿر جي وچولي بلاڪن مان ٺهيل آهي. هڪ هڪ بلاڪ هڪ فوٽ x ڏيڍ جي لڳ ڀڳ آهي. هونئن ته ننڍا وڏا بلاڪ به آهن پر سڀني جي سراسري ماپ اها ئي بيهي ٿي. بلاڪ چڱيءَ طرح گهڙيل ناهن پر اڍنگا ڇليل آهن.
هتي ٺهيل ڪمري جي ديوارن جي ٻاهرين ماپ 16x15 فوٽ آهي. اندروني ماپ کي پٿر جي بلاڪن جي ماپ موجب گهٽائي سگهبو. انهن ڪمرن کان سواءِ 6x5 فوٽ ماپ جون ڪي اڏاوتون ڪمري ۾ اندر آهن، جن جي تشريح ڪرڻ ڏکيو ڪم آهي. شهر ۾ ٺڪراٽو جام آهي، سو به سم ۽ ڪلر جي بيماريءَ کان ڇٽل.
وستيءَ سان گڏ ٺهيل گبر بند، يقيني طور تي ساڳي تهذيب سان ڳنڍيل آهي. جنهن ڪري پڪ ٿئي ٿي ته هن پڪي آباديءَ جا ماڻهو منظم پوکي ڪندا هئا. قديم بند هڪ وڏي ڍوري جي ڪنڌيءَ تي آهي، جڏهن ته اهو ئي قديم بند هڪ ٻئي ڍوري جو پاڻي ان وڏي ڍوري ۾ پوڻ کان روڪي ٿو. پاڻي روڪي ان کي ٻئي رخ ۾ موڙيو ويو هو. ڏٺو وڃي ته گبر بند قديم سنڌي ماڻهن جي اڏاوتي ۽ آبپاشي انجنيئرنگ جو ڪمال آهي. يقيناً اهو بند چار ساڍا چار هزار سال اڳي ٺاهيو ويو هو.