ميان يار محمد ڪلهوڙي جو مقبرو
سترهين صديءَ جي وچ ڌاري سنڌ ۾، عمارت سازيءَ جو فن هڪ نَئين دور ۾ داخل ٿيو. اهو ڪلهوڙن جو دور آهي، جڏهن اهي اتر سنڌ تي خاص ڪري لاڙڪاڻي ۽ دادو ضلعن تي قابض ٿي ويا. پر هن دور جي عمارت سازي فقط مسجدن، مقبرن ۽ قلعن تائين محدود نظر اچي ٿي. ڪلهوڙن جو اڏيل قلعو به فقط حيدرآباد ۾ نظر اچي ٿو، جيڪو ارڙهين صديءَ جي پوئين اڌ ۾ ٺهيو.
ڪلهوڙا دور جي پهرين اڌ ۾ ٺهيل عمارتون، اتر سنڌ ۾ آهن. سکر ۾ آدم شاهه ڪلهوڙي جو مقبرو، رتي ديري لڳ ٿهيمن جا قبا، دادوءَ ۾ ميان نصير ۽ ميان يار محمد ڪلهوڙي جا مقبرا، موري لڳ ميان نور محمد ڪلهوڙي جو مقبرو يا وري خدا آباد واري مسجد وغيره.
عمارت سازيءَ جي لحاظ کان ڪلهوڙا دور ۾ پٿر جو استعمال گهٽجي ويل نظر اچي ٿو. سمن ۽ ارغونن جي دور ۾ ٺهيل مقبرا ۽ قبرون پٿر مان تيار ڪيل آهن، جن تي چٽسالي ۽ گلڪاري ٿيل آهي پر ڪلهوڙن جا شاهي مقبرا پڪي سر سان ٺهيل آهن، جن تي ڪاشيءَ جون ٽائلون هنيون ويون آهن يا وري اڇي چُن پلستر تي برش سان سهڻي گلڪاري ڪئي وئي آهي.
ميان يار محمد ڪلهوڙي جو مقبرو انڊس هاءِ وي کان ٿورو اولهه ۾ آهي، جيڪو ميان يار محمد پنهنجي حياتيءَ ۾ ٺهرائڻ شروع ڪرايو. مقبرو هڪ ٿلهي تي ٺهيل آهي جنهن جي ڊيگهه 214 فوٽ ۽ ويڪر 105 فوٽ آهي. ان ٿلهي کي پنج فوٽ اوچي ديوار آهي. شاهي مقبري ۾ اندر وڃڻ لاءِ هڪ اهڙي پڌر تان لنگهڻو پوي ٿو جنهن جي ٻنهي پاسن کان ڪلهوڙا خاندان جي ٻين ڀاتين جا ننڍا وڏا مقبرا آهن.
ميان يار محمد جو مقبرو هڪ وڏي ۽ شاهي عمارت آهي، جنهن جو مکيه دروازي وارو ڏيک قلندر واري درگاهه سان، معمولي نظري هڪ جهڙائي رکي ٿو پر اها رونق ناهيس. قلندر جي درگاهه تي انسانن جا هجوم آهن پر ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مقبري تي ويراني پَرَ پکيڙي لهي ٿي.
شاهي گنبذ جي هيٺان هڪ ٿلهو آهي جنهن تي ميان يار محمد ۽ سندس پٽ ميان محمد خان جون قبرون آهن. ٿلهي کي چؤطرف، ڪاٺ جو ڪٽهڙو ۽ مٿان ڇٽي آهي، جنهن ۾ عقيدتمندن جون آسون ۽ اميدون باسن جي صورت ۾ ٽنگيون پيون آهن. ننڍڙيون ڏانداريون، پينگها ۽ ڏنڊا. ڪي جابلو عورتون ڀرت ڀريل ٽڪرا ۽ جهالرون ٽنگيو وڃن پر افسوس! ميان يار محمد وٽ حاضري ڀريندڙ نه هئڻ برابر هئا، اهو ئي سبب آهي جو اوقاف کاتو درگاهه جي سنڀال نه ٿو ڪري. مقبري (عمارت) جي مالڪي آرڪيالاجي کاتي وٽ آهي. هاڻي ديري غازي خان پنجاب مان ڪو وارث ساماڻو آهي، جيڪو پاڻ کي نذراني جي پيتيءَ جو حقدار سڏائي ٿو. جڏهن دل چويس، تڏهن پنجاب مان خدا آباد پهچي سنڌي ماڻهن جا پيش ڪيل نذرانا کڻي، ٻي ريل گاڏيءَ ۾ واپس هليو وڃي ٿو. حيرت جي ڳالهه آهي ته سنڌي ماڻهن، ميان صاحب کانپوءِ کيس وساري ڇڏيو آهي، ان حد تائين جو جڏهن ميان صاحب جي وارث جي ضرورت پئي ته اهو به پنجاب مان مليو. سنڌ جا ڪلهوڙا حاڪم سهروردي ميانوالي طريقت تي هلندڙ هئا.
ميان صاحب جي مقبري جي چئني ڪنڊن تي مٿي ننڍيون ڇٽيون(kisoks) آهن ۽ وچ تي شاهي گنبذ. ان گنبذ جي چوڌاري ديوارن ۾ مٿي خفيه گهٽيون آهن، بالڪل ائين، جيئن خدا آباد واري مسجد ۾ آهن. انهن گهٽين کي روشن ۽ هوادار رکڻ لاءِ محراب نما ڄارين جو بندوبست ڪيو ويو آهي جيڪي چئني پاسن کان آهن. مٿي چڙهڻ لاءِ ڏاڪڻ، درگاهه جي پوئين (ڏکڻ اولهه) طرف کان آهي.
ميان يار محمد ڪلهوڙي جي شخصيت تاريخ ۾ شايد ايتري تڪراري نه هجي ها، جيڪڏهن هو شاهه عنايت شهيد خلاف مغلن سان گڏجي جنگ نه جوٽي ها! ٺٽي جو مغل نواب اعظم خان، شاهه عنايت واري تحريڪ کي چيڀاٽي نه پئي سگهيو، جيڪڏهن قرآن شريف وچ ۾ وجهي ڪلهوڙا صلح نه آڇين ها! ميان يار محمد ڪلهوڙي جون انتظامي صلاحيتون ۽ دور انديشي، تاريخ ۾ پنهنجي جاءِ والارين ٿيون. سندس انتظامي صلاحيت جو اندازو ان مان به لڳي ٿو جو اڄ به ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مقبري تي اهو ڏنڊو رکيل آهي جيڪو ميان صاحب هر وقت پاڻ سان رکندو هو. ڪِرڙ جي پاڙ جو اهو ٿلهو ڏنڊو ڪرامتي سمجهيو وڃي ٿو، مقبري جي مجاور ان ڏنڊي جو تعارف ڪرائيندي چيو، ”سائين جن هن ڏنڊي جي ڪرامت سان سنڌ تي حڪومت ڪئي!“
اولاد، خاص ڪري پُٽ جي اولاد کان محروم جوڙا هتي دعا پنڻ يا باس باسڻ مهل ميان يار محمد ڪلهوڙي جي قبر جي چوڌاري ٺهيل ڪٽهڙي ۾ ڏنڊا ٽنگي ويندا آهن. جنهن کي هڪ پٽ گهرجي اهو هڪ ڏنڊو ٽنگيندو آهي ۽ جنهن کي ٻه يا جاڙا پٽ گهرجن، اهي هڪ رسيءَ سان ڏنڊن جي جوڙي ٻڌي ٽنگيو وڃن. ساڳي ئي مقصد لاءِ سنڌ ۾ ڪن درگاهن تي ننڍڙيون پاڃاريون به ٽنگيون وڃن ٿيون. پاڃاري ٻن ڏاندن جي علامت آهي. ظاهر آهي ته زرعي سماج ۾ هر، هاري ۽ پيداواري اوزارن جو پاڻ ۾ اهو ئي رشتو ٺهي ٿو. پاڃاري ٽنگڻ جي معنيٰ آهي، ٻن پٽن جي خواهش. پٽ هاريءَ جا ٻانهه ٻيلي ٿين ٿا ۽ آمدني وڌائين ٿا. پٽن جي خواهش ۾ پاڃاري ٽنگڻ جي روايت ڪا نئين ڳالهه ناهي، پر ڏنڊن جي جوڙي ٽنگڻ واري روايت اسان کي ٻيو ڪٿي به نظر نه آئي. اها روايت سڌي طرح ميان يار محمد ڪلهوڙي جي انتظامي صلاحيت يا ”ڏنڊي جي ڪرامتي طاقت“ ڳنڍيل لڳي ٿي. ميان صاحب جي ڪرامتي ڏنڊي کي هاڻي وڏو تقدس حاصل ٿي ويو آهي. اسان کي ٻڌايو ويو ته عورتون ڏاڍي عقيدت سان ڏنڊي کي هٿ لاهي چمن ٿيون ۽ ان جي ڪا ڇيت ذري لاهي چٻاڙي کايو وڃن. جيڪڏهن ميان صاحب جا عقيدت مند تمام گهڻا هجن ها ته، پڪ سان هن مهل تائين سنڌ جو عورتون اهو ڪرامتي ڏنڊو کائي پورو ڪري چڪيون هجن ها!