خدا آباد
دادو ٽپي، شام جو پنجين لڳي ڌاري خدا آباد واري مسجد وٽ پهتا آهيون. وڏي ڪشادي ٿلهي تي وڏي ۽ موڪري شاندار مسجد، جيڪا ڪلهوڙن پنهنجي حاڪميت دوران اڏائي هئي. خدا آباد، ميان يار محمد ڪلهوڙي ٻڌائي هئي. جنهن کي مغلن خدا يار خان جو لقب ڏنو هو. ميان يار محمد مهڙ ۾، قلات مان بروهين جي مدد سان پنهورن تي ڪاهيو ۽ شڪارپور (پنهوارڪي) ورتائين، ان کانپوءِ خدا آباد ٻڌائين. جڏهن شهزادو معزالدين بکر ۾ آيو تڏهن ميان يار محمد ڪلهوڙو وٽس سلامي ڀرڻ ويو. ان سلاميءَ کيس خدا يار خان جو خطاب ۽ سبيءَ جي حڪومت ڏني. ان ئي دور ۾ هن ٺٽي جي مغل نواب اعظم خان جي مدد ۾ جهوڪ تي چڙهائي ڪئي ۽ شاهه عنايت صوفيءَ کي سن 1718ع ۾ شهيد ڪيو ويو. ميان يار محمد به 1718ع ۾ وفات ڪئي. خدا آباد شهر، غلام شاهه ڪلهوڙي جي ڏينهن ۾ ڦٽي ويو ڇاڪاڻ ته هن پنهنجي گاديءَ جو هنڌ 1768ع ۾ ڦيرائي حيدرآباد ڪيو هو.
خدا آباد جا کنڊر، هن وقت به مسجد کان وٺي ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مقبري تائين، پکڙيا پيا آهن. ڪٿي ڪٿي ڪوٽ جي ڪچي ديوار اڃا قائم آهي. ڪچي ديوار جو هڪ نمونو مسجد وٽ به سلامت آهي. ميان يار محمد ڪلهوڙي جي حڪومت 1701ع کان 1718ع تائين قائم رهي.
خدا آباد مسجد هڪ اوچي ٿلهي تي ٺهيل آهي، جنهن جي ٻاهرين ڊيگهه 185 فوٽ ۽ ويڪر 122 فوٽ آهي. مسجد جي آرائش ۽ اڏاوت ٻئي هڪ ٻئي کان زور آهن، پر سنڀال جي اها حالت آهي ته، سواءِ صفائيءَ جي ٻيو ڪو ڪم ناهي. مسجد زبون حالت ۾ آهي، هنڌان هنڌان ڪاشيءَ جون سرون لهي چڪيون آهن. گلڪاريءَ ۽ چٽساليءَ جي لحاظ کان مسجد اندران ٻاهران هڪ جيتري سهڻي آهي. مسجد کي اندر وڏو هال، ٻاهر وڏو ورانڊو، هڪ وڏو اڱڻ ۽ اندر اچڻ جو هڪ وڏو دروازو آهي. اندر هال ڏانهن وڃڻ لاءِ، اڱڻ کان پوءِ ٽي محرابي دروازا آهن. هال کان اڳ هاڻوڪي اڱڻ مٿان ڪنهن وقت ۾ ڇت هئي، جيڪا هاڻي ڊهي چڪي آهي. ٻنهي اڱڻ جي وچ ۾ ويڪرن محرابي دروازن مان، اترئين دروازي وٽان اندران ئي اندران هڪ ڏاڪڻ مٿي وڃي ٿي. اها ڏاڪڻ مسجد جي مکيه گنبذن وٽ ديوارن اندر خفيه گهٽين ۽ ڪوٺين ڏانهن وٺي ٿي وئي. انهن خفيه گهٽين جو رستو ڇت تان، مٿان گنبذن وٽان وڃي ٿو پر اندرئين اڱڻ (ورانڊي) واري ڇت ڊهي پوڻ سبب هاڻي اوستائين نٿو وڃي سگهجي.
اندرين هال جي مٿان ٽي عدد گنبذ آهن. مسجد ۾ فريسڪو ۽ ڪاشيءَ جي سرن جو استعمال ڏاڍو شانائتو ۽ دلچسپ آهي. سچ پچ ته اکين کي فرحت محسوس ٿئي ٿي. ڪاشيءَ ۾ سائڙو نيرو ۽ نيرو رنگ ڏاڍي مهارت سان استعمال ڪيو ويو آهي. مسجد جون ٿلهيون ديوارون عجب جهڙيون آهن. اها اڏاوت جي اضافي خوبي چئبي ته اندريون هال اونهاري ۾ ٿڌو ۽ سياري ۾ گرم رهي ٿو.
خدا آباد مسجد جو مرڪزي هال ٽن حصن ۾ ورهايل آهي. ٽنهي حصن مٿان هڪ هڪ گول گنبذ آهي جن مان وچون وڌيڪ نمايان آهي. هال جي اتر ۽ ڏکڻ وارا حصا موڪرن ۽ اوچن محرابي دروازن ذريعي وچين حصي سان ڳنڍيل آهن. انهن ٻنهي محرابي دروازن جي مٿان خفيه پر هوادار ڪمرا آهن. ڪمرن کي پٿر جي ڄارين سان لڪايو ويو آهي. اهي ڄاريون پاسي کان محض آرائشي لڳن ٿيون پر انهن جو اصل مقصد ديوارن ۾ موجود خفيه ڪوٺين کي هوادار رکڻ آهي. انهن خفيه ڪوٺين تائين پهچڻ جو رستو ديوار اندر ٺهيل گهٽين وارو آهي، جن جو دروازو مرڪزي گنبذ ۽ اتر واري گنبذ جي وچ ۾ ڇت مان آهي.
خفيه ۽ هوادار ڪوٺين جو لڳ ڀڳ ان جهڙو نمونو اسان کي روهڙيءَ ۾، ستين جي آستان وٽ به نظر آيو هو. هتي مسجد ۾ اهڙن ڪمرن جي ضرورت ڇو پيش آئي؟ ڇا اها عمارت سازيءَ ۾ محض نواڻ هئي يا ان جو ڪو ڪارج به هو؟ ڪلهوڙن جي پيري مريدي واري سرشتي ۽ چله ڪشيءَ جي لاڙن کي ذهن ۾ رکي اهو تصور ڪري سگهجي ٿو ته شاهي خاندان مسجد ۾ چله ڪشيءَ لاءِ خاص اهتمام ڪيو هو. انهن خفيه ڪمرن جي بيهڪ اهڙي دلچسپ آهي جو اتي ايڪانت ۾ ويٺل شخص جيڪڏهن چاهي ته اتي ئي بيٺي بيٺي پنج ئي وقت، باجماعت نمازن ۾ شامل ٿي سگهي ٿو. اهي ڪوٺيون حاڪمن لاءِ مخصوص ٿي سگهن ٿيون.
اهي خفيه ڪوٺيون ۽ گهٽيون ڇو ٺهيون؟ ان سوال هڪ ڏندڪٿائي ڪهاڻيءَ کي به جنم ڏنو آهي. هڪ نمازيءَ مسجد اڏيندڙ مستريءَ جي فن جي تعريف ڪندي چيو، ”جڏهن هيءَ مسجد ٺهي رهي هئي تڏهن حاڪم جي دل ۾ اچي کٽڪو ٿيو ته متان اهو مستري هن کان پوءِ ڪنهن ٻئي هنڌ وڃي ههڙي عاليشان مسجد تيار ڪري، تنهن ڪري هن سوچيو ته جيئن ئي مستري پنهنجو ڪم پورو ڪندو تيئن سندس هٿ وڍائي ڇڏيندو. حاڪم جي نيت بابت ڪنهن نه ڪنهن ريت مستريءَ کي کڙڪ پئجي وئي. سو هن ڇا ڪيو جو ماٺ ميٺ ۾ ۽ وڏي هوشياريءَ سان ٿلهين ديوارن جي وچ ۾ گهٽيون ۽ هوادار ڪوٺيون ٺاهيندو ويو. ايڏي هوشياريءَ سان جو ڪم ڪندڙ ٻين رازن کي به شڪ نه پيو. نيٺ مسجد ٺهي تيار ٿيڻ تي آئي. ان موقعي تي استاد ڀروسي جوڳي هڪ شاگرد کان مدد ورتي. استاد ڇا ڪيو جو پاڻ خفيه گهٽين ۾ لڪي ويو ۽ شاگرد کي چيائين ته هو ان گهٽيءَ جو در چڱي طرح اوساري ڪري بند ڪري ڇڏي ۽ ڪنهن کي به استاد بابت ڪجهه نه ٻڌائي. استاد خفيه ڪمرن ۾ اڳواٽ ئي ڇهن مهينن جو راشن پاڻي ڪٺو ڪري ڇڏيو هو. ڇهن مهينن کان پوءِ داڻو پاڻي کٽو ته پوءِ ٻاهر نڪتو. ان مهل تائين حاڪم جي دل تان هٿ وڍڻ وارو خيال لهي ويو هو.“
ساڳئي نمازيءَ اسان کي مٿي ويندڙ ڏاڪڻين ۾ ڀت تي ڇپجي ويل هٿ جو نشان به ڏيکاريو، ”جڏهن مسجد شريف کي رنگ پئي هنيائون تڏهن مستريءَ جو هٿ هتي لڳي ويو. ان جو نشان ٺهي پيو.“ هٿ جو اهو نشان وڏي مستري جو هو جا ننڍن مسترين مان ڪنهن هڪ جو، يا ماڳهين ڪنهن عام مزور جو؟ ان جي تصديق بهرحال، ڪو به نٿو ڪري سگهي.
مسجد کان پوءِ ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مقبري ڏانهن وڃڻ جو ارادو ڪيو ويو ته جيپ ڊرائيور خالد سمون چِڙي پيو. ”توهان تي ته کنڊرن ۾ رهندڙ روحن جو حساب ٿيو آهي ... آئون چوان ٿو ته پهرين مون کي اهو ٻڌايو ته ماني ڪٿي کائيندا؟ بک کان منهنجي مٿي ۾ سور ٿي ويو آ.“ خالد سمي جي احتجاج تي سڀني کي احساس ٿيو ته اڄ سڄو ڏينهن بک تي ويو آهي، پر هاڻي ڇا پئي ٿي سگهيو! ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مقبري کان پوءِ اڄوڪو سفر سيوهڻ ۾ پورو ٿيڻو آهي. ”سيوهڻ وڏو شهر آهي ... اتي جام هوٽلون ... !“ خالد سمي سان گڏ سڄي ٽيم کي تسلي ڏني وئي.