پير پٺي ۽ شاهه ڏاتار جي ڪٿا
منجهند جو ٻين لڳي ڌاري اسان جي ملاقات درگاهه سنڀاليندڙ سان ٿي. هن صاحب پنهنجو نالو محبوب شيخ ٻڌايو، جهونو مڙس هو. اڄڪلهه درگاهه جو گادي نشين غلام قادر شيخ سندس ننڍو آهي. سائين ڪٿا شروع ڪئي،
”سائين پير پٺو بادشاهه بخارا جو بادشاهه هو. پوءِ اتان تخت تاج ڇڏي فقيري اختيار ڪيائين. اتان مديني شريف هليو ويو ۽ نبي سڳوري جون مَٽيون ڀريندو هو ... پوءِ سائين کي اشارو مليو ته سنڌ ملڪ وڃ ۽ اتي وڃي اسلام ڦهلاءِ ... پوءِ سائين جن اتان نڪتا ۽ هِن ٽڪر تي پهتا.“ (ڪٿا جو اهو حصو هوبهو سلطان ابراهيم اڌم واري ڪٿا جهڙو آهي، جنهن جي درگاهه خيرپور ضلعي جي هڪ ٽڪريءَ تي آهي. گادي نشين جي دعويٰ موجب پير پٺو ابراهيم اڌم جو پوٽو هو.) جهوني ڳالهه اڳتي کنئي،
”... جڏهن سائين هتي پهتو ته هنن ٽڪرين ۾ هڪ هندو سنياسي جادوگر ڏيا ناٿ رهندو هو ... هو ڏاڍو ظالم هو. سنياسيءَ وٽ جادوءَ جي هڪ رسي هئي جيڪا کيس ماڻهو پڪڙي ڏيندي هئي ... سنياسي پنهنجي رسي اُڇلائي ان کي چوندو هو، ’ٻڌ سري مار مَٿيرو‘ (منڍيءَ کان جهلي هن کي مٿي تي ڌڪ هڻ!) ائين ماڻهن کي پنهنجو تعبيدار ڪندو هو ...“
”... جڏهن سائين هتي آيو تڏهن سنياسيءَ جي رسيءَ سنياسيءَ جو حڪم مڃڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ۽ ڪشڪول به پنڻ کان جواب ڏيئي ڇڏيس ... ان کانپوءِ جادوگر هتان ڀڳو ... درياهه جي هن پار چوهڙ ۽ سجاول جي پاسي هتان ڇهه ميل پري بتيهو ڳوٺ آهي، اتي وڃي لڪيو.
... جڏهن ڪافر هتان ڀڳو ته جبل کي ڀاڪر ۾ ڀري ڀڳو ... بتيهي وٽ ان جبل جا ڪجهه ٽڪر ڪري پيس ... اتي هاڻي اوليائن جون درگاهون آهن (عبدالله شاهه ۽ ٻين جا مقبرا) ... “
”... سائين جڏهن نماز پڙهي پوري ڪئي ته خبر پيس ته سنياسي اڃا ويجهو ئي لڪيو ويٺو آهي ... پوءِ وڃي هن کي جهليائين ... سنياسيءَ پوءِ منٿ ڪئي ته مون کي ڇڏيو ته ڪڇ ڀڄي وڃان باقي مون کي ماريو نه ... پوءِ سائين هن کي ڇڏي ڏنو ...“
”... ان کان پوءِ سامي ڪڇ طرف ڌيڻو ڌر ڏانهن هليو ويو. اتي وڃي ڇا ڪيائين جو پَٽَ تي هڪ سوپاري رکي، ان تي مٿو رکي، مٿي پير ڪري ۽ باهه ڪڍيائين ته جيئن هيڏانهن سيڪ اچي ته سائين آبادي ڪري نه سگهي ... پوءِ قدرت سان سائين کي خبر پئجي وئي ۽ اهڙو ڦيڻو هنيائينس جو باهه وڃي ڪڇ ڪوري کي لڳي ۽ سامي سڙي رک ٿي ويو.“
جهوني، ڪٿا جو هڪ حصو ٻڌائي ٻيو حصو شروع ڪيو، ”هڪ ڀيري سائين پير پٺو بادشاهه پنهنجي خليفي سان نهر تي ويو. اتي مهاڻن پلا پئي پچايا. مهاڻن درويش کي ڏٺو ته ٻه پلا پچائي درويش کي ڏنائون ... پوءِ درويش پنهنجي خليفي کي چيو ته هاڻي تون اکيون بند ڪر ۽ جڏهن مان چوان تڏهن اکيون کولجانءِ ... خليفي اکيون بند ڪري ۽ پنهنجو هٿ درويش جي هٿ ۾ ڏنو. درويش جڏهن اکيون کولڻ لاءِ چيو ته ڏٺائين ته جهونا ڳڙهه جبل جي هيٺان بيٺا آهن ... پوءِ درويش پير پٺي خليفي کي حڪم ڏنو ته جبل تي چڙهي وڃي ۽ مٿي ٻرندڙ مچ مان اڱار کڻي اچي ته جيئن هيٺ باهه ٻارجي ...“
”... مٿي جبل تي جميل شاهه ڏاتار جا خليفا ويٺا هئا. شاهه ڏاتار وڏو سخي هو ... پير پٺي جي خليفي سلام ورائي اڱار گهريو ۽ چيائين “هيٺ درويش آيو آهي مچ ٻارڻ لاءِ اڱار ٿو گهري، آئون هتان اڱار کڻڻ آيو آهيان ...“
”... شاهه ڏاتار جي خليفن چين، ’ڪيئي درويشن هتان اڱار گهريا پر جنهن به هتان اڱار کنيو، اڌ رستي ۾ ئي سڙي ويو ... تون به اجايو سڙي ويندي تنهن ڪري موٽي وڃ!‘ پر خليفو نه مڙيو ۽ اڱار کڻي صحيح سلامت هيٺ پهچي مچ ٻاريائين ... “
”... ان کان پوءِ شاهه ڏاتار پير پٺي ڏانهن دعوت موڪلي ... ان تي پير پٺي جواب موڪليس ته جيڪڏهن پاڻ کي ڏاتار سڏائين ٿو ته پوءِ پهرين منهنجي خواهش پوري ڪر ته اچان!
... جڏهن ٻنهي درويشن جي ملاقات ٿي ته پير پٺي شاهه ڏاتار کي چيو ته منهنجي تمنا اها آهي ته تون مون سان گڏ سنڌ هل ۽ هُتي (پير پٺي واري ماڳ تي) هلي رهه! ... پوءِ پير پٺي سنڌ جي سوکڙي پلا شاهه ڏاتار جي سامهون رکي چيو ته، تون به کاءُ ته آئون به کاوان!“
” ... ان کان پوءِ هنن جبل جي هڪ غار مان ٽٻي هنئي ته هتان غار مان اچي نڪتا ... ٻيو مڙئي خير!“
پير پٺي جو ميلو شب برات جي ڏينهن ۾ 25 ـ 26 ۽ 27 تاريخ تي لڳي ٿو. ميلي ۾ پنجويهه ٽيهه هزار ماڻهو اچن ٿا. اڳي هندو گهڻا ايندا هئا. ورهاڱي کانپوءِ هندو لڏي ويا ته انهن جو تعداد به گهٽجي ويو. درگاهه آڏو هر جمعي ڏينهن مچ ٻاريو ويندو آهي، ان سان گڏ ’ڌماما نقارا‘ به وڄندا آهن. ٽڪريءَ کان هيٺ پڌر تي سماع ۽ ذڪر ٿئي ٿو.
تحفه الڪرام ۾ پير پٺي کي شيخ پٺو ديولي لکيو ويو آهي. سندس اصل نالو آهي حسين بن راڄپار بن لاکو بن سخيره آهي، سندس قوم اپلان آهي. تاريخ موجب هيءُ درويش اتي هڪ غار ۾ رهندو هو ۽ شيخ بهاؤالدين ذڪريا کيس گمناميءَ جي گوشي مان ڪڍي پنهنجو مريد ڪري ظاهر ڪيو. پير پٺي جي وفات جي تاريخ 646 هجري ۾ ٿي. تحفه الڪرام شيخ جميل ڏاتار جو شجرو امام موسيٰ ڪاظم سان ٻڌائي ٿو. شاهه ڏاتار جي درگاهه تي جهولندڙ جهنڊو سڄي سنڌو ماٿريءَ ۾ شايد سڀ کان وڏو آهي. جڏهن تيز هوا لڳي ٿي ته سڄي درگاهه مٿان ڦڙڪي ٿو. اهو عَلم 1987ع ۾ ڏهه لک رپين جي خرچ سان تيار ٿيو آهي.
پير پٺي جي درگاهه بابت گهٽ ۾ گهٽ اها نشاني پڪي آهي ته هن هنڌ اڳي هندو سنياسين جو مرڪز هو، جيڪو پوءِ مسلمان درويشن جي اثر هيٺ اچي ويو. پر هتي ٻه چار اهڙيون رسمون اڃا به باقي آهن، جيڪي آڳاٽين روايتن جو تسلسل لڳن ٿيون. هڪ وڏو گهِنڊ، جيڪو ڏاڪڻين تي ٺيڪ ان جاءِ تي لڳل آهي، جتان عقيدت مند لنگهن ٿا. عقيدتمندن لاءِ ضروري آهي ته درويش وٽ سلاميءَ لاءِ اچڻ کان اڳ گهنڊ وڄائي پوءِ اندر داخل ٿين. ٻي روايت ڏيئا ٻاري، ڏيئاٽين جو تيل جسم کي مکڻ جي آهي.
پير پٺي جو گهنڊ به هڪ پرولي آهي. جهونڙي موجب اهو گِهنڊ علاءُ الدين خلجيءَ جي نشاني آهي. هن روايت بيان ڪئي ته، ”هڪ ڀيري هتي علاءُ الدين خلجيءَ جو جهاز سمنڊ ۾ ڦاسي پيو ... پوءِ هن درويش کي منٿ ڪئي ته جهاز هڪلجي پوي ته سلاميءَ لاءِ هت گهِنڊ ڇڏيندس.“ هڪ ٻي روايت موجب سنڌ جا سومرا حاڪم پير پٺي جا مريد هئا. درگاهه تي رکيل نقارا انهن جي ڪٽنب جا ڏنل ٿي سگهن ٿا. نقارا سنڀاليندڙ هڪ همراهه ٻڌايو ته هڪ نقاري تي ’قصر ليليٰ‘ لکيل هو. جنهن مان هن جو اندازو هو ته اهي نقارا اصل ۾ ليلان جي محل جي آڏو رکيل هوندا. سنڌ جي تاريخ ۾ هڪ ليلان، چنيسر سان نسبت رکي ٿي، جيڪا شاهه لطيف جي شاعريءَ جو موضوع به آهي.
درگاهه وٽ پير پٺي سان منسوب ٻه ٽي نشانيون به آهن. درگاهه وٽ هڪ پٿر رکيل آهي، جنهن بابت چيو وڃي ٿو ته درويش مديني کان آندو هو ۽ ڇاڪاڻ ته هميشه روزو رکندو هو تنهن ڪري اهو پٿر پيٽ سان ٻڌندو هو. روايت موجب پير پٺو پپر جو هڪ پن کائي روزو رکندو هو ۽ شام جو پپر جي پن تي روزو ڇوڙيندو هو. پير پٺي جي درگاهه ٻه سؤ کن فوٽ اُڀي ٽڪريءَ تي آهي، جنهن کي هن وقت 84 ڏاڪا آهن. آثار ٻڌائين ٿا ته هن کان اڳ ٻن ٽن هنڌن تان ڏاڪڻيون درگاهه تائين پهچائينديون هيون جيڪي هاڻي ڊهي ويون آهن. واضح هجي ته گهِنڊ، ڏيئا ۽ پپر هندو ۽ ٻڌڌرم جون پاڇيون آهن.
شاهه ڏاتار توڙي پير پٺي واري درگاهه اوقاف کاتي جي انتظام هيٺ ناهن، شايد ان ڪري ته هتي ماڻهو ايڏي وڏي تعداد ۾ نٿا پهچن جو ’ڪمائي‘ هجي. ڏٺو ويو آهي ته اوقاف کاتي جا عملدار فقط ان هنڌ پنهنجي آفيس کولڻ ۾ دلچسپي وٺن ٿا، جتي نذرانو گهڻو پوي ٿو.