پيرپوٽا/ معصومن جو قبرستان/ سبزوارين جو قبرستان
سيوهڻ شهر جي اتر اولهه ڪنڊ ۾ سيوهڻ کان دادو ويندڙ رستي تي هڪ وڏو قبرستان آهي. هن ۾ چار پنج وڏا مقبرا ۽ بي شمار قبرون نظر اچن ٿيون. هنن مقبرن جي خاص ڳالهه انهن تي ڪاشيءَ ۽ سرن جي گهڙاوت جو خوبصورت ڪم آهي. قبرستان ۾ سڀ کان قديم ۽ اهم قبر مير ڪلان شاهه جي آهي. مير ڪلان ۽ بکر جي نواب مير معصوم شاهه جو پاڻ ۾ ڪو تعلق آهي. تاريخدان چون ٿا ته مير معصوم جا وڏا ترمذ جي سيدن مان هئا، هو ٻن ٽن پيڙهين کان قنڌار ۾ رهڻ لڳا هئا ۽ اتي ڪن ٻين سيدن سان گڏجي پنهجي وقت جي قلندر بابا شير قلندر جي مقبري جا سنڀال ڪندا هئا. مير معصوم جو والد سيد صفائي بکر تي سلطان محمود خان جي حڪومت وارن ڏينهن (898- 982 هه) ۾ بکر آيو ۽ سلطان محمود خان جي عنايتن جي پاڇي ۾ رهڻ لڳو. ٿوري وقت کان پوءِ هن سيوهڻ جي ڀرسان ڳوٺ کاٻڙوٽ جي سيدن مان شادي ڪئي، جنهن مان مير معصوم ۽ سندس ٻه ڀائر بکر جي شهر ۾ ڄاوا.
مير معصوم شاهه جي لکت موجب سيد مير ڪلان جا وڏا ڪربلا جي ساداتن مان هئا جيڪي خراسان لڏي ويا هئا. پوءِ هو پنهنجي آڪهه سميت قنڌار آيو جتي بابا شير قلندر جي مزار سان سندس قلبي تعلق ٿيو. (شاهه بيگ ارغون هٿان) سنڌ جي فتح (927 هه/1521ع) وقت قنڌار کان لڏي سيوهڻ جي ويجهو اچي رهيو. سندس اڪثر وقت قلندر شهباز جي مزار تي گذزرندو هو. ڊاڪٽر دائودپوٽي جو خيال آهي ته مير ڪلان ۽ مير صفائي جي پهرين ملاقات خانقاه حضرت شير قلندر ۾ ٿي هوندي جيڪا سنڌ ۾ مائٽيءَ ۾ بدلجي وئي. ان ريت هي ٻئي ڪٽنب هم وطن هئا.
مرزا شاهه حسن ارغون 962 هه /1555ع ۾ وفات ڪئي ته سندس اميرن مرزا عيسيٰ خان (اول) ۽ سلطان محمود بکريءَ جي وچ ۾ اختلاف ٿيا. پاڻ ۾ نجي ٺاهه ڪيائون ته بکر (يعني اتر سنڌ) تي سلطان محمود ۽ ٺٽي (ڏکڻ سنڌ) تي مرزا عيسيٰ حڪومت ڪندا، پر ٺاهه ڪرڻ جي باوجود هڪٻئي تي ڀروسو ڪونه هئن. هوڏانهن سيوهڻ جا قلعيدار مرزا شاهه مسعود، شاهه حسن نڪودري، مير ابوالخير، مير حميد ساربان ۽ خواجه باقي قلعو بند ڪري قبضي جي ڪوشش ڪرڻ لڳا. مرزا عيسيٰ خان وري پورچوگيزن کي مدد لاءِ گوا مان گهرايو جن ٺٽي ۾ ڦرلٽ ڪئي. اهڙي وڳوڙ واري صورتحال ۾ مير ڪلان اڳتي وڌيو ۽ صلح صفائيءَ جي ڪوشش ڪئي. وڏي ڪوشش کانپوءِ مير ڪلان ٻنهي ڌرين کي ٻيهر صلح تي راضي ڪيو ۽ فوجون پوئتي موٽايون. جيسين مير ڪلان جيئرو هو سيوهڻ تي نهايت باثر رهيو. هن 962هه ۽ 973 هه جي وچ ۾ ڪنهن وقت وفات ڪئي هوندي. مير ڪلان کي وقت جي سرڪار طرفان وظيفا ۽ زمينون حاصل هيون جيڪي مغلن جي دور تائين سندن اولاد ۾ هلنديون آيون.
اتر سنڌ جي حڪمران گهراڻي سان ان ويجهڙائپ ۽ عنايتن سبب اهو خيال پختو ٿئي ٿو ته سيد ڪلان کاٻڙوٽي سيد آهي ۽ مير معصوم شاهه جو نانو هو (مير محمد معصوم بکري: تاليف حسام الدين راشدي) . پير حسام الدين هن قبرستان کي جيئن ڏٺو اسان به ان حالت ۾ ڏٺو. مير ڪلان جي قبر هڪ دڙي تي هئي جيڪو ماضيءَ ۾ مٽي ۽ سرن جو ٿلهو رهيو هوندو. قبر جي چوڌاري ڪوٽ جا ڊٺل ڊٺل آثار هئا. هن وقت سڀ قبا ۽ قبرون ڄڻڪ لاوارث حالت ۾ هيون جيڪي ٽالپرن جي دور ۾ خود سبزوارين پاڻ تعمير ڪرايا هئا.
مير ڪلان کي چار پٽ هئا: سيد برڪو، سيد محمد، سيد محمود ۽ سيد طالب. پهرين ٽن پٽن مان ڪنهن جو به نسل نه وڌيو. سيد طالب مان مير خسرو ٿيو، ان مان مير مظفر، ان مان مير فتحي. اڳتي مير فتحي جو اولاد هليو.
هن وقت هن قبرستان جي سڀ کان وڏي ۽ اتر واري مقبري ۾ وريل شهيد، انور شاهه، مظفر شاهه ۽ ٻيا کوڙ سيد دفن آهن. مقبري اندر ايتريون قبرون آهن جو پير رکڻ جي جاءِ نه آهي، هر قبر جي مٿان نالن جو تختيون رکيون ويون آهن. جيڪڏهن اهي هڪ تان کڻي ٻيءَ تي رکي ڇڏجن ته پتو ئي نه پوندو ته ڪهڙي قبر ڪنهنجي آهي، فقط ويجها مائٽ ئي ڪن قبرن جي ٺيڪ نشاندهي ڪري سگهندا. ٻئي مقبري ۾ وريل شاهه، حاجن شاهه ۽ صادق شاهه سميت ٻيون به کوڙ قبرون آهن. ٽئين مقبري ۾ ڪير صاحب دفن آهن؟ چرسي مجاور بيزاري ۽ لاتعلقيءَ سبب ڪجهه به نه ٻڌايو. البت مير ڪلان کان اولهه پاسي مقبرو شير شاهه جو آهي. ٻيا نالا مصري شاهه، سلطان شاهه ٻڌاسون پر ڪنهن جي به تاريخ معلوم ٿي نه سگهي، شايد وارثن وٽان ڪجهه ملي سگهي! مقبرن جي سنڀال جي سخت ضرورت آهي ... في الحال ته هي موالي فقيرن جو محفوظ آستانو آهي.
آچر، 19 نومبر 1989ع
صبح جو ستين لڳي منڇر جي اولهه واري پاسي، جهانگارن، نُڪي بُٺي، ڪائي ۽ نئنگ لاءِ روانگي رٿي وئي هئي پر، ڪالهوڪي ٿڪ سبب ستين لڳي ڌاري مس مس اکيون پٽجي سگهيون. رات وري ڪافر ڪوٽ جي ريسٽ هائوس ۾ گذارڻي آهي. قافلو سڀاڻي ڏکڻ طرف وڌندو. اڄوڪو پنڌ سيوهڻ کان اولهه ـ ڏکڻ طرف اهو ئي آهي، جيڪو لاهوتي فقير سيوهڻ کان لاهوت ويندي اختيار ڪندا آهن. اها واٽ قديم زماني کان انساني پيرن جي لتڙ ۾ آهي ۽ لاهوت کان اڳتي خضدار بلوچستان ۽ ايران تائين وٺي وڃي ٿي.