ميان الياس ۽ ميان شاهه علي (شاهل) ڪلهوڙي جا مقبرا
لاڙڪاڻي شهر کان اسان جو رخ باقراڻي، آريجا کان ٿيندو مهين جي دڙي طرف ٿيو. باقراڻيءَ کان فقط پنج ڪلوميٽر اوڀر ۾ اهو ماڳ آهي جنهن کي اسان تاريخ ۾ هٽڙي جي نالي سان ڪلهوڙن جو اهم مرڪز چوندا آهيون. هٽڙيءَ جو نئون نالو ڳوٺ مزاور (مجاور) لاشاري چئجي ته هروڀرو غلط به ڪونه ٿيندو. هتي ڪلهوڙا ڪڏهن ۽ ڪيئن آباد ٿيا؟ محمد هاشم حامي پنهنجي مضمون لاڙڪاڻو ڪلهوڙن جو دور ۾ لکي ٿو ته ”خان خانان سن 1000 هه (1591ع) ۾ سنڌ فتح ڪئي ۽ نذراني طور سنڌ جو هي حصو (هاڻوڪو لاڙڪاڻو) چانڊين کان کسي ميان آدم شاهه جي حوالي ڪيو ويو. انهن ڏينهن ۾ ميان آدم شاهه ڏوڪريءَ جي ڀرسان هٽڙيءَ ۾ رهندو هو. هاڻوڪو لاڙڪاڻو تڏهن چانڊڪا پرڳڻي طور سڃاتو ويندو هو جا نسبت چانڊيا قوم سبب هئي. هن خطي جون واڳون سنڀالڻ کانپوءِ ميان آدم شاه سياسي سفر شروع ڪيو ايئن ڪلهوڙا مضبوط ٿيندا ويا.“
آدم شاهه سياسي قووت طور مضبوط ٿيو ته تر جا زميندار سندس خلاف ٿي پيا جن مغلن جا ڪن ڀريا. آدم شاهه ۽ مغلن جي وچ ۾ مخالفت پيدا ٿي. 1992 ۾ آدم شاهه کي ڦاسي ڏني وئي. ميان کانپوءِ سندس وڏو پٽ ميان دائود سندس جاءِ نشين ٿيو. حامي صاحب ميان دائود کي پرڳڻي جو جاءِ نشين لکيو آهي. ميان دائود جا ٻه پٽ هئا محمد الياس ۽ ميان شاهه علي (شاهل). هي ٻئي ڀائر به هٽڙيءَ ۾ ئي رهيا پر ميان الياس جو وڏيري جلال ابڙي جي زمينن تي قبضي سبب تڪرار ٿي پيو. ان کان اڳ جو تڪرار وڌي ميان الياس 1620ع ۾ وفات ڪري ويو.
ميان الياس کانپوءِ ميان شاهل جاءِ نشين ٿيو. هن به گهاڙ (واهه) تي زراعت وڌائڻ ڏانهن گهڻو ڌيان ڏنو. گهاڙ هٿرادو واهه آهي يا درياهي ڦاٽ؟ ان تي اختلاف راءِ موجود آهي. گهاڙ جي ٻنهي ڪپن تي موجود زمينون اصل ۾ ابڙن ۽ سانگين جون هيون جيڪي ڪلهوڙن کسيون هيون. زمينن تي قبضن تان تڪرار تي ميان شاهل 1068 (1657ع) ۾ قتل ڪيو ويو. ميان شال جو مقبرو گهاڙ جي ڪپ تي ۽ ميان الياس جو مقبرو هٽڙيءَ ۾ آهي. ميان دائود ڪلهوڙي جي مزار به هٽڙيءَ ۾ آهي. ميان شاهل کانپوءِ ميان نصير محمد جو دور شروع ٿئي ٿو جنهن جي مزار ڳاڙهيءَ ۾ آهي.
ميان الياس جو مقبرو
ميان صاحب جو مقبرو هٽڙي (ڳوٺ مجاور لاشاري ۽ فريد آباد جي وچ) ۾ آهي. هي پنڌ لاڙڪاڻي کان ڏکڻ ۾ 13 ڪلوميٽر ٿيندو. تاريخ جي ڪتابن ۾ شايد اهو ڪٿي به لکيل ڪونه آهي ته ميان الياس جو مقبرو ڪنهن ٺهرايو پر ميان شاهل جي مقبري جو نقشو ۽ نمونو ڏسي ڪافي اطمينان سان چئي سگهجي ٿو ته ٻنهي مقبرن جو جوڙائيندڙ ساڳيو شخص يعني ميان غلام شاهه ڪلهوڙو آهي. ٻنهي مقبرن ۾ ڪو ٿورڙو فرق آهي، نه ته هڪجهڙايون ڪافي آهن. ميان الياس جي درگاهه کان ڪجهه پرڀرو اتر اولهه ۾ سندس ئي وقت جو کوهه اڃا تائين موجود پر ڦِٽل حالت ۾ آهي.
ميان الياس جو مقبرو چؤديواريءَ جي اندر آهي جيتوڻيڪ اها چؤديواري شاهي قسم جي ڪوٽ وانگر نه آهي، جيئن ميان شاهل جي مقبري کي ڏنل آهي. ميان داد محمد (ميان دائود ڪلهوڙي) جي قبر به ميان الياس جي چؤديواريءَ کان ٻاهر ڏاڪڻين وٽ ڏکڻ اولهه ڪنڊ ۾ آهي. ميان دائود کي ايئن کليل آسمان هيٺ لاوارثن جيان ڇو ڇڏي ڏنو ويو؟ يا ان تي ڪو شايان شان مقبرو ڇو نه اڏايو ويو؟ اهو سوال منهنجي ذهن ۾ سدائين گردش ڪندو رهندو. ميان دائود کان ڪجهه قدم اوڀر اُتر ۾ فريد حالتيءَ جي قبر آهي جيڪو فريد آباد جو باني آهي. اها فريد آباد مزاور لاشاريءَ جي ڀرسان ئي آهي. فريد حالتي بٺي دار فقير يعني لنگر جو انچارج هوندو هو.
ميان الياس جي مقبري توڻي چؤديواريءَ جا دروازا اوڀر کان آهن. هي تقريباً 25x25 فٽن جو چورس ڪمرو آهي ۽ اوچائيءَ ۾ به ايترو ئي يا ڪجهه گهٽ ٿيندو. مقبري جي ڇت تي چئني ڪنڊن کان منارڙِيون (turrets) ڏنل آهن. چوڪنڊي عمارت کي اٺڪنڊي ۾ بدلائي اٺڪنڊي ڳچي (drum)ڏيئي مٿي اڌ گول شڪل جو گنبذ رکيو ويو آهي. ان تي نمايان طور تي وڏي پر سادي شمعدان (lantern) وصف رکيل آهي.ان شمعدان جي هيٺان ڪنول گل جي پنن جهڙي آرائش ابتي رکيل آهي. مجموعي طور تي هن مقبري جي ڏِک نمايان پر سادي آهي. گنبذ هيٺ ٽي قبرون آهن. انهن ۾ سڀ کان نمايان ۽ اولهه واري قبر ميان الياس جي آهي، ٻيا سندس پٽ آهن.
ميان الياس جي ويجهو ئي اولهه طرف ميان مينگهل (مينگهو فقير واڻيو) جو مقبرو آهي. هي به ميان وال تحريڪ ۾ شامل هو. هن جي مقبري ۾ سفيد چن پلستر تي خداآبادي تحريرون لکيل آهن.