طوطي خان کان انٽرويو
رات جي ماني کائڻ کانپوءِ وري چوڪڙي متي. هن ڀيري طوطي خان کان انٽرويو وٺڻ جي موڊ ۾ آهيون. طوطي خان جي عمر هن وقت 60 سال آهي ۽ اٽڪل چاليهن سالن کان درياهه جا سفر پيو ڪري، هو لنڊاءِ ۽ سنڌوءَ جي ڳُجهن مان ائين واقف آهي جيئن مڇيءَ کي خبر هجي.
”طوطي خان! جيڪڏهن ڪالاباغ بند ٺهي ٿو پوي ته ڇا ٿو ڀانئين، نوشهرو ٻڏندو ڪي بچندو؟“ پهريون سوال ميجر اعظم ڪيو.
”ڪونه ٻڏندو!“
”ڇو؟ پاڻيءَ جي سطح جو چڙهندي!“ ميجر ٻيو سوال ڪيس.
”ڪالاباغ بند ٺهڻ کانپوءِ جيڪڏهن وڏي ۾ وڏو اندازو هڻجي تڏهن به خوشحال ڳڙهه تائين پاڻي چڙهندو. ويهارو کن فٽ سطح چڙهندي.“ طوطي خان چيو.
ميجر اعظم، طوطي خان بابت مختصر احوال ڏيڻ شروع ڪيو. چيائين، ”هيءَ ماڻهو جهانگيره کان سکر تائين ٻيڙين جي ذريعي ڪاٺ جي ٽرانسپورٽ جو ڪم ڪندو رهيو آهي ... اڳي سوات نديءَ جي ڪناري ٻيلن ۾ بيٺل وڻ وڍي سوات نديءَ ۾ لوڙهيا ويندا هئا، جيڪي خيرآباد وٽ ڪابل نديءَ مان ڪڍيا ويندا هئا. خيرآباد ڪاٺ جي وڏي مارڪيٽ هئي. هاڻي اهو سلسلو بند ٿي ويو آهي. ان ڪاٺ مان ٻيڙيون ٺهنديون هيون، انڪري جو اهو ڪاٺ پاڻيءَ ۾ رهڻ ڪري چڱيءَ ريت پُسي چڪو هوندو هو. ٿڌي پاڻيءَ ۾ پسيل ڪاٺ ٻيڙي ٺاهڻ لاءِ تمام سٺو هوندو آهي ... هيءَ ماڻهو اتي (خيرآباد وٽ) ٻيڙيون به ٺاهيندا آهن.“
”اڄ کان 15 سال پهرين تائين انهن ندين ۾ ٻيڙيون هلنديون هيون پر هاڻي درگئي ۽ مالا ڪنڊ تي هائڊرو اليڪٽرڪ پروجيڪٽ ٺاهيا ويا آهن. جنهن ڪري سلسلو بند آهي.“ ميجر اعظم جي ڳالهه جاري رهي. ”سو جڏهن ٻيڙيون ٺاهيندا هئا ته پوءِ اهي ٻيڙيون ڪاهي، سنڌوءَ ۾ هيٺ سفر ڪندا هئا ۽ انهن ٻيڙين ۾ بالن (ٻارڻ يا ٻارڻ جون ڪاٺيون) کڻي ويندا هئا. اها ڪمائي پنهنجي جاءِ تي ... پوءِ ٻيڙيون به سکر ۾ وڪڻي موٽي ساڳئي ڌنڌي کي اچي لڳندا هئا ...“ ميجر اعظم طوطي خان جي ڪهاڻي ڇڏي نئين موضوع تي لهي آيو، چيائين، ”اٽڪ کان خوشحال ڳڙهه تائين، پاڻي اٽڪل 300 فٽ کن هيٺ ڪري چڪو آهي. خاص ڪري گهوڙا تڙپ وٽ ته هڪدم 100 فٽ لٿو آهي، سو ٿورو ذهن ۾ رکو ته نوري پير واري ماڳ کان اٽڪ پل مٿي آهي ۽ ڪابل درياهه ان کان مٿي آهي ...“ ميجر اعظم خبر ناهي ته ڇا پئي سمجهائڻ گهريو، طوطي خان کي ڳالهه نه وڻي، کيس ڪٽي ڇڏيائين.
”او بادشاهو!“ طوطي خان هندو گاڏڙ اردو ڳالهائيندو آهي، ”هي جيڪو حڪومت وارا چون ٿا ته ڪالاباغ ڊيم ٺهي ۽ ٻيا چون ٿا ملڪ ٻڏي ويندو. اهو نه ٻڏندو. حڪومت وارا ٻاهرين ملڪن مان پئسا پيا گهرائين ... هيءُ ڊيم فقط ان ڪري پيا ٺاهين جو تربيلا جي بيڪار ٿيڻ کانپوءِ ڪم اچي!“ طوطي خان پنهنجو اندازو ڏنو.
”ڇا مطلب؟“ ميجر پڇيو.
”مطلب هي ته سنڌوءَ جو پاڻي پاڻ سان مٽي کڻي ايندو آهي. اها مٽي هاڻي تربيلا ۾ جمع پئي ٿئي، اها تمام گهڻي آهي، اها نيڪال ٿئي ڪونه ٿي. هيڏي وڏي ڍنڍ آهي، نيٺ ته ڀربي! پوءِ ڇا ڪندا؟ هنن جو ته ٽينڊر (پروجيڪٽ) خراب ٿي ويندو ... سو، هي ان انتظار ۾ آهن ته جيئن ئي اهو ڊيم ناڪام ٿئي ڪالاباغ کي اسٽارٽ ڪري ڇڏين!“ طوطي خان دليل ڏنو.
”ڀلا جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺهيو ته مکڊ جو ڇا ٿيندو؟“
”ٻڏي ويندو.“ طوطي خان پڪ سان چيو.
”مکڊ وارا بند ٻڌجڻ تي خوش آهن ته کين اُٿارڻ مهل حڪومت پئسا ڏيندي ... سو انهن ڇا ڪيو آهي ته مکڊ جي ڀرپاسي ۾ مٽي جا گهر ٺاهي ڇڏي ڏنا اٿن ته جيئن دعويٰ (Claim) ڪري سگهن.“ ميجر اعظم ٻڌايو ۽ طوطي خان ان جي تائيد ڪئي.
”پر ڪابل ندي ته متاثرٿيندي.“ انور، ميجر اعظم کي ياد ڏياريو.
”ها ... ڪابل ٿورو بيڪ فلو (back flow) ڪندي. سر! ماڻهو نوشهري کي نقصان جي جيڪا ڳالهه ڪن ٿا سا سؤ سالن ۾ هڪ ڀيرو واري ٻوڏ جي بنياد تي ڪن ٿا. اها ته صورتحال ائين آهي ته جيڪڏهن اها وڏي ٻوڏ اڄ اچي، پوءِ کڻي ڪالاباغ بند ٺهيل هجي يا نه هجي، نوشهرو پاڻيءَ هيٺ ايندو ... ان جو سبب ڪالاباغ نه پر جاگرافيائي حالتون آهن.“ ميجر راءُ ڏني.
”شهر جي ڊرينيج جو بيڪ فلو به ته مسئلو آهي؟“ انور پڇيو، پر ان جو ڪو جواب نه مليو، ڇو ته ان سوال جي نتيجي ۾ طوطي خان ۽ ميجر جي راءِ گڏ وچڙ ٿي وئي. مان سمجهان ٿو ته وٽن ڪو به پڪو جواب ڪونه هو.
اڌ رات ٿي چڪي هئي. جسم ٿڪ کان چُور هئا ۽ ذهن نڍال. ذهن جون تارون گرم ٿي چڪيون هيون ... اوٻاسيون، ننڊ جا جهوٽا ۽ پوءِ هوش جو فيوز اڏامي ويو.