اِسڪائيليڪس
پشاور کان هيٺ ڪابل نديءَ جو هڪ ٻيو نالو لنڊاءِ (Landai) آهي. هيءَ اها ندي آهي جنهن کان سنڌوءَ جي پهرين کوجنا مهم شروع ٿي.
(هيرو ڊوٽس باب چوٿون-44)
”ايشيا جو گهڻو تڻو حصو دارايوس ڳوليو، اهو ڄاڻڻ لاءِ ته درياءَ اندوس جيڪو گهڙيال (واڳون) پيدا ڪندڙ هڪ ٻئي درياهه کي ڇڏي اڪيلو درياهه آهي، پنهنجو پاڻي سمنڊ ۾ ڪٿي اوتي ٿو. هن اهڙا ڪيئي ماڻهو موڪيا جن جي صداقت تي ڀروسو ڪري پيو سگهجي ۽ انهن ۾ روانڊا اسڪائيليڪس(510 ق م) به شامل هو. هو ماڻهو شهر ڪسپاتوروس ۽ پڪتويڪ جي ملڪ کان روانا ٿيا (هي لفظ ’پڪتويڪ‘ هاڻوڪن ’پڪتيا‘ ۽ ’پختون‘ لفظن سان ڪيڏا نه ملن ٿا!) ۽ درياهه جي وهڪري سان اوڀر طرف درياهي رستي کان سمنڊ طرف هليا. پوءِ هو اولهه طرف مڙي ويا ۽ ٽيهن مهينن جي سفر کان پوءِ ان هنڌ پهتا جتي مصر جي بادشاهه ليبوا (آفريقه) جو چڪر لڳائڻ لاءِ فونيشون کي موڪليو هو. هيءُ سفر ختم ٿيڻ تي دارايوس هندين تي فتح حاصل ڪئي ۽ انهن جي علائقي ۾ سمنڊ کي پنهنجي استعمال ۾ آندو.“
ڪابل نديءَ جي صورتحال اها آهي ته، اها واحد ندي آهي جيڪا اولهه کان اوڀر طرف سفر ڪري سنڌوءَ ۾ڪري ٿي، تنهن ڪري سنڌوءَ جي ٻي ڪا به اهڙي ساٿاري ندي ٿي نٿي سگهي جنهن ۾ سفر ڪري اسڪائيليڪس (Scylax) سمنڊ تائين پهتو هجي. سنڌوءَ جو وهڪرو عام طور اتر کان ڏکڻ آهي پر ان جو جهڪاءُ اولهه طرف به آهي، ان ڪري ائين به چئي سگهجي ٿو ته سنڌوءَ جو لاڙو ڏکڻ-ڏکڻ اولهه آهي. اسڪائيليڪس سنڌو مهم قديم ايران جي شهنشاهه دارا اول جي چوڻ تي شروع ڪئي. اهو دور لڳ ڀڳ 550 سال قبل مسيح جو آهي.
ڪابل نديءَ جي وهڪري کي سولائيءَ سان پنجن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. پهريون حصو ڪابل کان جلال آباد تائين وارو آهي ان ۾ ڪا به ننڍي وڏي ٻيڙي هلائي نٿي سگهجي. جلال آباد کان ڪجهه هيٺ ڪونڙ دريا ڪابل نديءَ سان ملي ٿو، ان کان پوءِ ٻيڙيون لاهي سگهجن ٿيون پر لالپور ۽ ورسڪ جي وچ ۾ خيبر جي ٽڪرن مان لنگھڻ ممڪن ناهي. هتي ڪيئي آبشار ۽ ڏکيا رستا آهن. هتان ترها ٻڌي هلي سگهجي ٿو پر ٻيڙيون ڪاهي نٿيون سگهجن. چوٿون حصو ورسڪ کان چارسدهه تائين آهي، جنهن ۾ ڪابل ندي اڄڪلهه چئن ڌارائن ۾ ورهائجي وڃي ٿي، چارسده کان ڪجهه هيٺ پهچي سڀ ڌارائون وري ملي هڪ ٿي وڃن ٿيون. انهن چئني ڌارائن جا نالا سردرياب (Sardariab)، ناگمان (Naguman)، شاهه عالم ۽ بڊني آهن. چارسده پهچڻ کان اڳ، سردرياب ۾ سوات ندي به اچي پوي ٿي، جنهن کانپوءِ ڪابل يا لنڊاءِ نديءَ جو وهڪرو موچارو ٿي وڃي ٿو، اهو پنجون حصو آهي. جاگرافيائي امڪان کي وٺجي ته اهو ئي چئي سگهجي ٿو ته، اسڪائيليڪس لنڊاءِ نديءَ ۾ ئي ڪنهن هنڌان ٻيڙا لاٿا هوندا.
ڪابل نديءَ جون چارئي ڌارائون، هميشه ساڳي هنڌان نه هلنديون آهن، ۽ پنهنجا رستا بدلائينديون رهنديون آهن. چون ٿا ته مغلن جي دور ۾ فقط ٻه ڌارائون هيون.
قديم سنڌ بابت قديم لکندڙ
هيڪٽئس (Hecataeus) يوناني تاريخ نويس ۽ جاگرافيدان هو. هو سن 550 قبل مسيح ۾ ڄائو ۽ 476 ق م ۾ گذاري ويو. هو ميلٽس(Miletus) جو رهاڪو هو. سندس ڪتاب جينالوجيا (Genealogiae) آهي جيڪو 500 قبل مسيح ۾ لکيو ويو. سندس ٻيو ڪتاب پريگيسز (Priegesis) جاگرافيءَ تي ٻڌل آهي. جنهن ۾ اپکنڊ ۽ سنڌ بابت حوالا آهن. سنڌ بابت معلومات کيس اسڪائيليڪس کان ملي. هن دنيا جو نقشو به تيار ڪيو جيڪو گول هو. اهو ڪتاب ضايع ٿي چڪو آهي پر ان جو مواد هيروڊوٽس استعمال ڪيو جيڪو هيڪٽئس جي موت وقت اٺن سالن جو ٻار هو.
اسڪائيليڪس يوناني هو ۽ ڪئريانڊا Caryanda جو رهاڪو هو. دارا اعظم هٿان سنڌو ۽ گنڌارا جي فتح کانپوءِ هن ڪسپاپورا کان سمنڊ تائين درياهي سفر ڪيو ۽ مڪران کان ٿيندو مصر پهتو هو.
ٽيزياس (Ctesias) (نائيدس Cnidus ترڪيءَ جو رهاڪو) حضرت عيسيٰ کان پنج صديون اڳ يوناني ڊاڪٽر ۽ ليکڪ هو. ايراني شهنشاهه ارد شير (Artaxerexes) جو سرڪاري طيب هو. هن 23 جلدن ۾ ايراني تاريخ لکي، جن مان هڪ جلد هندستان جي جاگرافيءَ بابت هو.
هيروڊوٽس (520-489 قبل مسيح) وڏو سياح هو. تاريخ تي سندس نو ڪتاب آهن، جن ۾ سنڌ بابت به باب آهن. هيروڊوٽس چوٿين ڪتاب ۾ اسڪائيليڪس واري سنڌو مهم جو احوال لکيو آهي.
زينوفان (Xenophone) 454-430 ۾ جيئرو هو. اصل يوناني هو پر پوءِ اسپارٽا هليو ويو. هن دارا (ثاني) ۽ اردشير وچ ۾ لڳل جنگ ۾ بهرو ورتو ۽ ڪجهه ٻين جنگن جو ذڪر به ڪيو، جن مان ڪجهه جو تعلق سنڌ سان به آهي.
نيرڪس، سڪندر اعظم جو ويجهو دوست هو، هو سنڌ مان رواني ٿيل بحري ٻيڙي جو مهندار هو. سندس خاص ڳالهه اها آهي ته هو سنڌو درياهه ۾ استعمال ٿيندڙ تراکڙين ٻيڙين ذريعي مڪران کان ٿيندو دجله تائين پهتو. نيرڪس پنهنجي سفر جي هڪ ڊائري لکي هئي جيڪا بچي وئي.
وقت: صبح جا سوا اٺ
”جيستائين سفر جو سامان ٻڌجي وڃي ۽ ٻيڙيون تيار ٿين، ٻه چار ضروري ڳالهيون دوستن لاءِ ...“ ميجر اعظم اسان جو ڌيان ڇڪايو. ”اپکنڊ جي جاگرافيءَ کي نظر ۾ رکبو ته فقط هيءَ (ڪابل) ندي اهڙي نظر ايندي جيڪا سر اوڀر ڏانهن وهي ٿي. باقي سڀ نديون اتر کان ڏکڻ يا اتر کان اولهه، اولهه کان ڏکڻ يا اتر کان اوڀر، اوڀر ڏکڻ وهنديون نظر اينديون.“
”توهان کي پاڪستان ۾ اهڙي ڪا به ندي نه ملندي جيڪا اتر ڏانهن وهندي هجي يا وري اولهه ڏانهن ويندي هجي.“ لاشاريءَ ميجر اعظم جي ڳالهه کي اڳتي وڌايو. ”گنگا نديءَ جي ڪناري تي توهان کي گهڻئي تيرٿ ملندا ڇو ته هندو ڏند ڪٿا موجب جيڪي نديون اولهه کان اوڀر وڃن ٿيون، اهي مقدس آهن. جيڪڏهن اهڙين ندين تي سفر ڪبو ته هنڌ هنڌ توهان کي مندر ۽ تيرٿ ملندا. پر سنڌوءَ تي توهان کي اهڙو ڪو داستان نه ملندو!“ ڪليم پنهنجي راءُ ڏيئي بس ڪئي.
گنگا تي واقعي گهڻا تيرٿ آهن پر جيڪڏهن سنڌو تيرٿن کان آجي آهي ته پوءِ اها واقعي حيرت جهڙي ڳالهه ٿيندي. منهنجي خيال ۾ اسان کي داستان ملڻ گهرجن جيئرا نه سهي، انهن جا پڙاڏا سهي!
”سر! ٿورڙو هوڏانهن نهاريو ... انڊس جو وهڪرو پيو اچي ۽ هيءَ ڪابل ندي پئي وڃي. ٻنهي ندين جو پاڻي اڳتي هلي پاڻ ۾ ملي وڃي ٿو.“ ميجر اعظم ٻنهي ندين جي ميلاپ سان ڪنهن خاص مسئلي ڏانهن نشاندهي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ”تربيلا بند وارا اڪثر ڪري رات جي وقت ۾ ٽربائين ۾ وڌيڪ پاڻي ڇڏيندا آهن، جنهن ڪري انڊس جي سطح وڌي ويندي آهي ... پوءِ ڇا ٿيندو آهي ته ڪابل نديءَ جي پاڻيءَ جو انڊس ۾ پوڻ (inflow) متاثر ٿيندو آهي نديءَ جي سطح چڙهي ويندي آهي ... هاڻي اچون ٿا اصل ڳالهه تي، توهان ڪالاباغ ڊيم بابت اخبارن ۾ گهڻو ڪجهه پڙهيو آهي ... هاڻي سرزمين جي صورتحال ڏسو! جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺهيو ته ٻيو ڪجهه ٿئي يا نه ٿئي پر ٿيندو هيءُ ته هن درياهه جو بيڪ فلو (back flow) شروع ٿي ويندو. سنڌوءَ جي سطح هن جاءِ تي ستن کان اٺ فٽ چڙهي ويندي. جيڪڏهن سطح ست يا اٺ فٽ چڙهندي ته لازمي طرح ڪابل جي سطح به ايتري چڙهندي، جنهن کانپوءِ ڪابل جو پاڻي سنڌوءَ ۾ پئجي سگهندو.“ ميجر اعظم جو تجزيو درست هو.
”طوطي خان! تون چئه ڪيترو پاڻي چڙهندو جيڪڏهن ڪالاباغ ٺهيو؟“ ميجر اعظم جهوني ملاح کان پڇيو. طوطي خان سڄي عمر لنڊاءِ کان سنڌوءَ ۾ سکر تائين تڙ ڳيو آهي. ماڻهو کيس پاڻيءَ جو جانور ۽ لڌڙو چوندا آهن.
”روڊ ٻڌي ويندو، اباسين (سنڌو) روڊ جي سطح تائين چڙهي ويندو.“ طوطي خان سنڌوءَ ۽ روڊ جي سطح ڏسي چيو.
”۽ جهانگيره (طوطي خان جو ڳوٺ)؟“ ميجر ٻيهر پڇيو.
”ان مٿان پاڻي وري ويندو!“ طوطي خان اداس ٿي چيو.
”منهنجي خيال ۾ تنهنجا اندازا ٺيڪ ناهن!“ ميجر سندس جوابن کي رد ڪيو.
”بلڪل صحيح آهن!“ طوطي خان وڏي اعتماد سان چيو.
”1924ع جي لڳ ڀڳ جي ڳالهه آهي سر!“ ميجر عام طور تي ’سر!‘ چئي ئي ڳالهائيندو آهي. ”اَپر اِنڊس ۾ بالتورو نالي هڪ گليشيئر ناگا پربت وٽ درياهه ۾ لڙهي آيو. ان سان درياهه جو وهڪرو بند ٿي ويو ۽ درياهه خشڪ ٿي ويو ... ڪجهه عرصي کانپوءِ ... ٽن چئن مهينن کانپوءِ ... طوطي خان توکي ڪجهه ياد آهي جڏهن درياهه بند ٿيو هو ...؟“ ميجر اعظم طوطي خان کان اکين ڏٺو احوال وٺڻ جي ڪوشش ڪئي.
”ڪو هڪ ڀيرو! ڪيئي ڪيئي ڀيرا بند ٿيو آهي.“ طوطي خان عجيب لهجي ۾ چيو. ڄڻ چوندو هجي، ”توهان پڙهيل ماڻهو ڇا ڄاڻو درياهه جو مزاج ۽ ڳالهيون!“
”هاڻي ته خير ڊيم ٺهي ويو آهي.“ ميجر اعظم ڳالهه اڳتي کنئي.
”هاڻي ته ايندڙ سڄو مهينو بند رهندو، گهٽجي ويندو، پاڻي!“ طوطي خان وري ساڳئي لهجي ۾ چيو، ائين لڳو ته ڄڻ سندس اندر ۾ ڪي جملا رهجي ويا هجن. هن ڪجهه چوڻ ٿي گهريو پر چئي نه سگهيو هو.
”سر! پوءِ ڇا ٿيو ته جڏهن گليشيئر ڀڳو ته وڏي تباهي مچي وئي ... توهان اڄ اڳتي هلندا ته اٽڪ وٽ سنڌوءَ جو هڪ سوڙهو جابلو لنگهه (gorge) ڏسندا. ان لنگهه مان وڌ ۾ وڌ پاڻي لنگهڻ جي هڪ حد آهي. ان مان وڌيڪ پاڻي لنگهي نه ٿو سگهي. ان لنگهه مان وڌ ۾ وڌ اٽڪل ساڍا ٽي لک ڪيوسڪ لنگهي سگهن ٿا. ان کان وڌيڪ پاڻي نڪري ئي نٿو سگهي ...“ ميجر اعظم پنهنجي ڳالهه جاري رکي، “سو، جڏهن اهو گليشيئر ڳري ڳري ڀڄي پيو ته، جمع ٿيل پاڻي آزاد ٿي ويو. پاڻي ته آيو پر اٽڪ واري سوڙهي لنگهه ان کي روڪيو. ان ڪري هيءُ پويون علائقو پاڻيءَ سان ڀرجي ويو. پوئتي نوشهري تائين ڪابل نديءَ جو پاڻي چڙهي آيو ... ڪالاباغ کان اٽڪ تائين ٻه ٻيا سوڙها لنگهه آهن. هڪ گهوڙا تڙپ ۽ ٻيو ڪالاباغ وٽ آهي ... ان ڪري ڪيڏيون به وڏيون ٻوڏون اچن ڪالاباغ شهر نه ٻڏندو آهي ... سؤ سالن ۾ هڪ يا ٻه ڀيرا وڏي ٻوڏ ايندي آهي پر هنن لنگهن ڪري ڪالاباغ ڪڏهن به نه ٻڏندو آهي.“
ميجر کي پنهنجي ڳالهه اڌ ۾ پوري ڪرڻي پئي. تياري ذري گهٽ مڪمل هئي.
”سامان ٻڌجي ويو؟“
”هائو!“
”ڪير ڪير ٻيڙين تي آهن ۽ ڪير خشڪيءَ واري قافلي سان؟“ ليڊر ۽ ڊپٽي ليڊر خيالن جي ڏي وٺ ڪئي.
ٻيڙين ۾ پاور جون انجڻيون فِٽ ٿي چڪيو هيون، هينڊ پمپ سان هوا به ڀرجي چڪي هئي. ٻيڙيون ڪابل نديءَ جي ڪارسري روپي پيٽ تي آزمائشي چڪر هڻي رهيون هيون. تنبو، ٿيلها ۽ ٻيو اضافي سامان پڪ اپ ۾ سٿجي چڪو هو. ڪئمپ غائب ٿي چڪي هئي. سڄي ٽيم، ليڊر ۽ ڊپٽي ليڊر جي حڪمن جي منتظر هئي. هر هڪ جي خواهش هئي ته هو ٻيڙين تي هجي ... پر اهو ممڪن ڪونه هو.
اعلان ٿيو:
”بدر ابڙو، انتخاب شاهه، اشفاق! خشڪيءَ جو قافلو توهان جي حوالي آهي!“
”مان بدر سان ڪمپني ڪندس!“ انور مون کي اڪيلو ڪرڻ نه گهريو.
”توهان مان هڪڙو واري سان خشڪي ۽ پاڻيءَ جو مشاهدو ڪندو!“ ڊپٽي ليڊر اشتياق انصاريءَ وضاحت ڪئي.
”سر هيڏانهن ڏسو!“ ميجر اعظم منهنجي آڏو هڪ نقشو پکيڙيو. ”اسان هن وقت هتي آهيون. اسان کي اڄ هتي پهچڻو آهي، خوشحال ڳڙهه. توهان اٽڪ شهر کان ٿيندا، بسيال ۽ پوءِ خوشحال ڳڙهه پهچندا. اڄ جو فيصلو درياهه رستي 75 ڪلو ميٽر آهي توهان کي اٽڪل 80 يا 100 ڪلو ميٽر پوندا. توهان پئٽرول جا جيريڪن فل ڪرائي منزل تي پهچندا، ٻئي سامان ۽ راشن جي لسٽ انتخاب وٽ آهي، اهي وٺندا اچجو. باقي توهان کي ڇا ڪرڻو آهي سو توهان کي خبر آهي ... مشاهدو ڪندا اچو، رستي ۾ ڪا معلومات وٺڻ جهڙي ڏسو ته ضرور وٺو ...“ ميجر اعظم، فوجي انداز ۾ هدايتون ڏنيون. واقعي! مهم جوئيءَ لاءِ فوجي انداز اختيار ڪرڻ کان سواءِ ٻيو ڪوبه رستو ناهي. ڊسيپلين بنيادي شرط آهي.
”سر! هن کان اڳ ۾ سنڌوءَ تي هڪ ايڪسپيڊيشن 1987ع ۾ ٿي هئي، جيڪا تربيلا کان ڪراچيءَ تائين ٿيڻي هئي ان کانپوءِ 1987ع ۾ هڪ آمريڪي ٽيم آئي جنهن جي اڳواڻي پشاور جي هڪ ڊاڪٽر ڪئي.“ ميجر اعظم پنهنجين اڳوڻين مهمن بابت آگاهه ڪرڻ شروع ڪيو. ”مان انهن مان هڪ مهم ۾ ڊپٽي ليڊر جي حيثيت ۾ ويو هئس. پر اهي مهمون سکر کان ڪوٽڙي بئراج جي وچ ۾ جيڪو اٽڪل 350 ڪلو ميٽر کن آهي، ناڪام رهيون. ان جا ٻه سبب هئا. هڪ اهو ته سکر ۽ ڪوٽڙيءَ جي وچ ۾ پاڻي گهٽ هو ۽ ٻيو اهو ته امن امان جي صورتحال خراب هئڻ سبب مقامي انتظاميائن ان جاءِ تي ٻيڙيون لاهڻ نه ڏنيون. هن ڀيري اسان وقت اهڙو چونڊيو آهي جو پاڻيءَ جي صورتحال بهتر هجي ۽ امن امان ...“ ميجر منجهي پيو، ”اسان جي ته پوري پوري ڪوشش آهي ته هن ڀيري هر صورت ۾ اهو حصو ضرور سر ڪجي.“
ڪجهه دير اڳ ميجر اعظم بالتورو گليشئر جي ڳالهه پئي ڪئي. مان سمجهان ٿو ته طوطي خان جي ڳالهه وڌيڪ صحيح آهي ڇو ته گليشيئرن جو اهڙيءَ طرح ترڪي اچڻ، جنهن سبب پاڻيءَ جو وهڪرو بند ٿي وڃي، اترين علائقن جي ماڻهن لاءِ رواجي نه سهي، پر ڪا نئين ڳالهه ناهي. سنڌوءَ جو وهڪرو، اهڙن گليشئرن سبب وري وري بند ٿيو آهي. اهڙو رڪارڊ اوڻهين صديءَ کان ملي ٿو. فطرت جو اهو سلسلو منڍ کان وٺي اڄ تائين جاري آهي.
هاڻي به ڪڏهن ڪڏهن اخبارن مان پتو پوندو آهي ته اهڙن گليشئرن کي بمن سان اڏائي ٽڪرا ٽڪرا ڪيو ويندو آهي ته جيئن پاڻي جمع نه ٿئي. ڇاڪاڻ ته اهڙو جمع ٿيل پاڻي، ڊيم جي ٽٽڻ سان وڏي تباهي آڻي سگهي ٿو. خاص ڪري انساني هٿن سان ٺاهيل بندن ۽ بئراجن کي وڏو نقصان رسي سگهي ٿو. اهو سبب آهي جو بندن جي بچاءُ لاءِ ذميوار ادارا گليشئرن جي ڳرڻ جي عمل، انهن جي ترڪڻ ۽ چرپر تي گهري نظر رکندا آهن. سندن معمولي ڀُل وڏا بند ڀڃي ملڪ ٻوڙي سگهي ٿي.