ڪالاباغ شهر
آچر-5 نومبر 1989ع
اسان نئين ڏينهن جي آجيان صبح سوير ڪئي. سج اڀرڻ مهل اسان جيپ ۾ هئاسون. جيپ ڪالاباغ شهر جي سرڪاري عمارتن کان ٿيندي، ننڍڙي چؤواٽي تي بيٺي. چؤواٽي کان درياهه جي ڪنڌي پري ڪونه هئي. شهر اڃا ننڊاکڙو هو. ڪو ڪو دڪان کليل هو. چانهه وارو ، سِيري پُوريءَ جو دڪان، کير وارو، حجم يا اهڙو ڪو ٻيو دڪان. شهر کُلڻ ۾ گهڻي دير ڪونه هئي. ننڍا شهر پورهيت ماڻهن وانگر جلد جاڳندا آهن، ڇو ته ٻهراڙين جا ماڻهو ساجهر اچي ساجهر ئي موٽي ويندا آهن.
”توهان ناشتو پاڻي ڪري وٺو تيسين شهر کُلي ويندو!“ ڪالاباغ جي هڪ نوجوان پُڇا تي اسان جي رهنمائي ڪئي. سامهون چانهه ۽ پراٺي جو بندوبست هو. محمد علي قادري ۽ ڪريم ميمڻ پنهنجن هٿيارن ۽ بندوقن (ڪريم پنهنجين ڪئمرائن کي بندوقون چوندو آهي) کي سنڀالي شڪار تي ٻيلي ۾ (شهر ۾) گهڙي ويا. ننڍڙن شهرن ۾ ڪا نئين ڳالهه جهنگ ۾ باهه وانگر پکڙجندي آهي. اسان هڪ جهوني مندر جي آڏو اچي بيٺاسون ته پنج ڇهه مقامي ماڻهو وڪوڙي ويا. محمد علي ۽ ڪريم ميمڻ جي پويان به ننڍڙو لشڪر هلي رهيو هو. عام ماڻهن جو تاثر هئو ته اسان ٽيلي وزن وارا آهيون، گهڻن کي شڪ هو ته هيءَ ٽيم ڪنهن ڳجهي ڪم تي نڪتل ٽيم آهي. ماڻهن جو ميڙ ڏسي اسان پڇيو،
”هيءُ ڪنهن جو مندر آهي؟“
”هندن جو“ هڪ همراهه جواب ڏنو.
مندر جي عمارت ٻڌايو پئي ته اهو شوالو هو، پر اسان ٻاراڻا سوال ضرور پڇندا آهيون، ان ريت عام ماڻهو به تعاون ڪرڻ لڳندو آهي.
”ڀلا هتي ڪي ٻيا به مندر آهن؟“
”اڳي گهڻا هئا، هاڻي ٿورا بچيا آهن.“
”ڊهي ويا ڇا؟“
”نه سڀ ته ڪونه ڊٺا آهن، ڪافي مندرن تي قبضا ٿي ويا آهن.“
”مندر ڪٿي ڪٿي آهن؟“
”نِڪالا والا پتڻ جي ڀرسان کنڊا رام سراءِ آهي، ان کي اسان رام سرن چوندا آهيون. اتي هڪ مڪان آهي، ڌرم شالا آهي، اتي هاڻي ڇوڪرين جو اسڪول آهي. ڪالاباغ کان رستو نڪري ٿو شيخوپورهه پشاور وارو ... ان رستي تي سراءِ لاءِ هڪ جاءِ ٺهيل آهي، هتي مسافر ترسندا آهن، اها جاءِ هڪ هندو ٺهرائي هئي، اتي پاڻيءَ جو کوهه به آهي، اتي هڪ پراڻي عمارت هئي، هاڻي نئين ٺهرائي وئي آهي. ان کي کنڊا رام سراءِ چون ٿا. هتي مندر ڪونهي.“
”ٻيو؟“
”ٻيو هتي هڪ چوڪ ”پير ڇوٽا“ وٽ هندن جو هڪ مندر آهي، اهو اڃا بيٺو آهي- توهان تنگ بازار وڃو؛ اتي هندن جون جايون آهن، اهي ڏسو بازار ڏسو.“ همراهه اسان جي رهنمائي ڪئي.
تنگ بازار هڪ ننڍڙي مارڪيٽ آهي، جنهن ۾ دڪان ۽ گهٽيون آهن، هتي هندن جي زماني جو هڪ پتڻ به آهي. اسان پنهنجي معلومات لاءِ نوٽس جمع ڪندا پئي وياسين ته هڪ همراهه شڪجي پيو. خبر ناهي ته سرڪاري هو يا غير سرڪاري، ”توهان ڪير آهيو ... مندرن جي پڇا ڇو ٿا ڪيو؟“
ماڻهو پاڻ کي پنجابي سڏين ٿا پر سندن ٻولي ٿوري مختلف آهي. ان کي ڪالاباغ جي خاص ٻولي چئي سگهجي ٿو، جنهن تي هندڪو جو اثر آهي. مون هڪڙي ماڻهوءَ کان پڇيو.
”توهان جي ٻولي پنجابي آهي؟“
”نه پوٺواري آهي!“ ڪالاباغيءَ چيو پر اسان سان ٽيم ۾ شامل هڪ پوٺواري چيو، ”نه هيءَ پوٺواريءَ کان مختلف آهي. اصل پوٺواري اڃا ٻي آهي. هتان جو لهجو ميانواليءَ کي ويجهو آهي.“
”اسان پنهنجي ٻوليءَ کي بروچي يا بلوچي چئون.“ هڪ ڪالاباغي نوجوان وچ ۾ چيو. پوءِ هن پنهنجي ٻوليءَ جا ٻه جملا ڳالهايا:
”آج جُلان هان اسان درياهه تي ... درياهه ديکڻا!“ ...”اها بروچي زبان آهي ڪالاباغ جي خاص زبان، خود ميانوالي واري به جهٽ سمجهي ويندا آهن ته هي ڪالاباغ واري پاسي جا ماڻهو آهن. ٿَل يا ميانواليءَ جا ماڻهو چوندا.”ڪيڏي پيا ويندا هئه؟ اسان چوندا آهيون،“ ڪٿي ويندا اي؟“
تاريخ پاڪستان - قديم دور جو ليکڪ يحيٰ احمد لکي ٿو ته (صفحو 388) ”ميانوالي پنجاب جو سڀ کان گهٽ آباديءَ وارو ضلعو آهي، پر ان ۾ هڪ ڊزن کان وڌيڪ ٻوليون آهن، جن جو پاڻت ۾ فرق آهي. ڪالاباغ ۽ ماڙي انڊس جي ٻوليءَ دائود خيل، پائي خيل ۽ ڀرپاسي جي ڳوٺن کان مختلف آهي ۽ پوءِ اڳتي ميانواليءَ جي ٻولي ٻنهي کان مختلف آهي. وري ڪنديان ۾ وڌيڪ فرق آهي. ڪلُور ڪوٽ ۾ اهو فرق وڌي وڃي ٿو. وان بڇران جي ٻولي پنهنجي آهي - هوڏانهن اتراد ۽ سوانس ڳوٺن جون ٻوليون بالڪل ئي جدا لهجو رکن ٿيون، موسيِٰ خيل ۽ وڙڇا ۾ لهجو ٻئي نموني جو آهي ... جيتوڻيڪ اها سڀ لهندي ٻولي آهي پر ان ۾ فرق آهي. اهو فرق قبائلي بنياد تي نه پر علائقائي بنيادن تي آهي. هڪ ئي قبيلو هڪ علائقي ۾ هڪ ٻولي ڳالهائي ٿو ته ٻئي علائقي ۾ ٻي.“ يحيٰ امجد جو خيال آهي ته ان فرق جا سبب تمام قديم يعني پٿري دور کان محسوس ڪري سگهجن ٿا. ائين ڇو؟ جي جواب ۾ سندس دليل آهي ته مٿيان علائقا نئين زماني جي تڪڙي ملاوٽ ۽ ڦيٽاري کان بچيل آهن ۽ صنعتي دور تبديليون نه آنديون آهن ان ڪري انهن ٻولين مان ماضيءَ جي رهڻي ڪهڻي جهلڪي ٿي.
هتي جيڪي مندر ختم ٿي ويا آهن، انهن تي بنگلا ٺهي ويا آهن، اسڪول ٺهيا آهن. هندن جا نشان ختم ٿيندا پيا وڃن. البت ماڻهن درياهه جي هن پار جبل ڏانهن بار بار اشارو ڪري پئي ٻڌايو ته اتي هندن جو هڪ مندر آهي، جيڪو ضرور ڏسجو. اتي ماڙي شهر هو جيڪو خاص هندن جو هو هتي هڪ ڦٽل قلعي جا نشان به آهن جنهن کي ”راجه والا برج“ چون ٿا.
هڪ بينڪ آفيسر ٻڌائي ٿو، ”ماڙي جي کنڊرن مان ٺڪراٽو ملي ٿو. کنڊر ماڙيءَ کان اڌ ڪلاڪ جي پنڌ تي آهن ... هتي ٻيون به گهڻيون شيون آهن، هتي تلاءَ آهن، بابر بادشاهه به هتان لنگهيو آهي، هتان پنج ميل اتر ۾ هڪ ٻيو قلعو آهي جتان سڪا به ملن ٿا. پر تعليم نه هئڻ ڪري ڪنهن کي احساس ڪونهي ... سرڪار به هتي ڪا تحقيق نٿي ڪرائي!“ بينڪ آفيسر جي لهجي ۾ درد هو، بالڪل اهڙو درد جيڪو سنڌ جي ماڻهن ۾ هوندو آهي. هن يار کي به اها ساڳي شڪايت هئي ته قديم آثارن تي تحقيق کي نظرانداز ڪيو ويو آهي. جنهن ڪري علائقو سياحن لاءِ نه کليو آهي.
”ڊنگوٽ واري جبل تي به ڪالاباغ جا نشان هنيا ويا هئا پر 1976ع واري وڏي ٻوڏ ۾ جبل کسڪي ويو هو. ان ڪري هن جاءِ کي رد ڪري ڇڏيائون.“ هجوم مان هڪ ماڻهو ڳالهايو، ”جبل ۾ ڏار پئجي ويا هئا ان صورتحال کي ڏسي ڪالاباغ بند جو منصوبو هاڻي پير هائي وٽ منتقل ڪيو اٿائون.“
”اصل ۾ هي شهر ٻه اڍائي سؤ سال اڳ آباد ٿيو. هتي سکن واري وقت ۾ ڊنگوٽ کان اچي ماڻهو آباد ٿيا. ڊنگوٽ اها کنڊرن واري جاءِ آهي جتي تلاءُ به آهي. اتي ڀڳل ٽٽل ٿانءَ به ملن ٿا.“ بينڪ آفيسر چيو، جيڪو ڊيوٽي ڏيڻ لاءِ گهران نڪتو هو پر هاڻي حال احوال ۾ بيهي رهيو هو.
”اوڏانهن وڃي سگهجي ٿو؟“
”ڇو نه؟ توهان ٻيڙين ۾ واپس مٿي وڃو ڏيڍ ڪلاڪ کن وڃڻ ۾ لڳندو ۽ موٽ ۾ هڪ ڪلاڪ لڳندو. جيپ جو رستو ڪونهي، ملاحن کي سڀ خبر آهي.“ بينڪ عملدار ٻڌايو. شايد هيءُ اهو ئي ڪافر ڪوٽ آهي جنهن بابت طوطي خان ٻڌايو هو.
”ڊنگوٽ ماڙيءَ کان ايترو پري آهي جيترو هتان کان ماڙي، جيڪڏهن توهان پنڌ وڃو ته ڪلاڪ لڳندو پر اهو ڏاڍو ڏکيو آهي، توهان کي رستو نه ملندو، کنڊر مٿي جبل تي آهن.“ هڪ دڪاندار چيو. هيءُ دڪاندار چار پنج سال ڪائونسلر رهي چڪو آهي ۽ هاڻي تحريڪ اهلسنت جو صدر آهي. هن ٻڌايو ته هتي توهان کي ڪو به نوجوان يا پوڙهو نه ملندو جنهن کي قديم آثارن سان ٿوري گهڻي دلچسپي هجي. حڪومت جي سرپرستيءَ کانسواءِ ڇا ٿو ٿي سگهي. هن جو چوڻ هو ته جيڪڏهن سرڪار ٿورڙي به دلچسپي ظاهر ڪري ته ڊهندڙ آثارن کي بچائڻ ممڪن آهي.
”ڇو ممڪن ناهي؟ اسان پنهنجي مدد پاڻ جي اصول تي ترقياتي ڪم ڪيا“ اڳوڻي ڪائونسلر بنا پڇڻ جي پنهنجيون ڪاميابيون ڳڻائڻ شروع ڪيون. ”اسان هڪ لک چوئيتاليهه هزار رپين ۾ سامهون واري اسڪول ۾ هڪ ڪلاس ٺهرايو، اسان ٻن سالن جو منصوبو ٺهرايو، اسان پاڻ ڊرينيج پيا ٺاهيون ... حڪومت اسان کي ڪا گرانٽ نه ڏني ... مغل حڪومت کانپوءِ ڪنهن به حڪومت هن علائقي تي ڌيان نه ڏنو آهي.“ اڳوڻي ڪائونسلر جو آواز ٿورو اُوچو ٿي ويو هو. ”هتي تمام گهڻا مسئلا آهن، تعليم هجي ته دلچسپي به پيدا ٿيندي آهي. اڳي هتي علم گهٽ هو، هيءُ سامهون بيٺل نوجوان تعليم يافته آهي، کيس پنهنجي وطن سان محبت به آهي ... هيءُ نوجوان اڳتي هلي ڪم سنڀالي سگهن ٿا پر سندن رهنمائي ڪرڻ وارو ڪوبه ڪونهي. وسيلا ڪونهن. ماڻهو جدوجهد ڪري ڪري ٿڪجي ٿا پون.“ ڪائونسلر جي ڳالهه درست هئي.
”هيءُ ڪنهن جو گهر آهي؟“ مون هڪ نئين عمارت ڏانهن اشارو ڪري اڳوڻي ڪائونسلر کان پڇيو.
”اهو هڪ مندر هو ۽ هُو وڻ وٽ هڪ ٻيو مندر هو، هاڻي گهر ۽ هاءِ اسڪول ٺهي ويا آهن. اصل ۾ هي اڳي هندن جو علائقو هو ان ڪري هاڻي توهان کي مندر ۽ مسجدون گڏوگڏ ملندا. هيءُ وڏو مندر هو ۽ هُو ننڍو مندر 66-1965ع ۾ ۽ ٻيو 56-1955ع ۾ ڊٺو.“ ڪائونسلر مندرن جي تاريخ مختصر ڪري ٻڌائي.
”سامهون (درياهه جي اڀرندي ڪپ تي) واري جبل جو نالو پراڻي ماڙيءَ وارو جبل آهي. ان جبل تي بجليءَ جون تارون لڳل آهن، جتان اسان پراڻي ماڙي لوڻ پهچائيندا هئاسون. ان جي بالڪل سامهون مندر بيٺو آهي. او ... هتي جيڪي مينار پيا ڏسجن اتي رڳو جايون ئي جايون ٺهيل آهن. هندن پنهنجي حفاظت لاءِ پنهنجا گهر مٿي جبل تي ٺاهيا هئا. انهن کنڊرن جي حفاظت ڪرڻ وارو ڪوبه ڪونهي.“ اڳوڻي ڪائونسلر ماڙيءَ بابت ابتدائي اطلاع ڏنا.
ماڙي انڊس تي هڪ هنڌ ٻه قديم مندر آهن، جن کي ماڻيڪوٽ يا ماڻڪ ڪوٽ به سڏين ٿا. شايد ان ڪري ته اهي مندر ماڻڪن ۽ هيرن جواهرن سان سينگاريل هئا. ميانوالي گزيٽئر (1915ع) موجب هتان هيرا لڌا ويا هئا. مقامي ماڻهو ان کي ڪافر ڪوٽ به سڏين ٿا. ائين ٿو لڳي ته اڳي اهي کنڊر پري پري تائين هئا، جبل جي اتاهين هنڌ تي وڏو قلعو يا محل ٺهيل هوندو. ڪنهن ڪنهن هنڌ ڀڳل ٽٽل ديوارن جا نشان اڃا به آهن جن تي سهڻي اُڪر ٿيل هئي. اڄ ڪلهه فقط ٻه مندر آهن جن تي ڏاڍي سهڻي اُڪر ٿيل آهي.
وڏو مندر هاڻي ٻڍڙو ٿي هڪ طرف جهڪي پيو آهي، عمر جون آخري گهڙيون اٿس. هڪ ٻه ارضياتي جهٽڪا ليٽائي پٽ ڪري ڇڏيندس. ٻنهي مندرن جي اڏاوت بابت هڪ راءِ اها به آهي ته اهي ٻڌڪي طرز تي ٺهيل آهي. عمارتن کي جتي جاگرافيائي حالتن نڍال ڪيو آهي، اتي مقامي ماڻهن به وسان نه گهٽايو آهي. جڏهن جڏهن کين موقعو مليو آهي انهن عمارتن کي غيرمسلم عبادت گاهه سمجهي نقصان پهچايو آهي. بهرحال، ان مسئلي تي اڃا اتفاق راءِ نه آهي ته اهي مندر بنيادي طور تي ڪهڙي مذهب وارن جا هئا؟ هندو، ٻُڌ يا جين؟
”ڪالاباغ ۾ هندن جي گهرن تي نوابن قبضو ڪري ڇڏيو ۽ انهن کي اڃا تائين وڪڻي رهيا آهن. پاڻ هاڻي جنهن جاءِ تي بيٺا آهيون ان جي بالڪل سامهون ’رام سرڻ‘ جو گهر هو، جيڪا هندن جي جاءِ هئي. توهان کان ٻه سال اڳ هتي بي بي سيءَ جي هڪ ٽيم آئي هئي، ان نقشا به ٺاهيا هئا.“ ڪائونسلر ڪالاباغ جي نوابن جا احوال ڏيڻ شروع ڪيا. ”توهان جيڪڏهن ڏهه سال اڳ اچو ها ته توهان کي ڪو درياهه به نه ڏيکاري ها، نه وري ڪو گهر ۽ مندر ڏيکاري ها ۽ نه توهان هن طرح ڳالهائي سگهو ها. ڇو ته هتي نوابن جي بادشاهي هئي، انهن جو رواج هو. جيڪڏهن ڪو به ماڻهو ائين ڳالهائي ها ته نواب جا ماڻهو ان کي پڪڙي وڃن ها ... اها 1977ع وارين چونڊن جي ڳالهه آهي ته نواب جي ماڻهن ٽن ماڻهن کي جهليو هو، اهي اڄ ڏينهن تائين گم آهن، ڪو به اتو پتو ناهي، جيتوڻيڪ حڪومت کي ڪيئي درخواستون ڏنيون ويون، ڪيئي بيان ڏنا ويا پر حڪومت ڪو به ڌيان نه ڏنو.“ اڳوڻو ڪائونسلر ٻڌائيندو رهيو.
”اڃا ٿورن ڏينهن جي ڳالهه آهي ته بني افغان ۾ نواب ملڪ مظفر هڪ ماڻهوءَ کي گولي هڻي خون ڪري ڇڏيو ته حڪومت ڪجهه به نه ڪيو، حالانڪه هن جي خلاف ڪيس داخل ٿيا، ناڪي بنديون ٿيون پر ڪجهه به نه ٿيو.“ ڪائونسلر وٽ اڃا به گهڻيون ڳالهيون هيون. اصل ۾ هتان جي هڪ هڪ ماڻهوءَ جي دل ۾ نواب خاندان جي خلاف نفرت ۽ ڪاوڙ جو وڏو اوڙاهه آهي. ماڻهو انهن جاين جا تفصيل ٻڌائين ٿا جيڪي نوابن کانئن ڦريون، اهي جٺيون ٻڌائن ٿا جيڪي نوابن عوام سان ڪيون، انهن قيدخانن ۽ اذيت گهرن جو ذڪر ڪن ٿا جيڪي نوابن قائم ڪيا. مون کي ائين لڳو ته 1979ع کان اڳ ڪالاباغ جا ماڻهو نازين جي ٽارچر ڪئمپ جهڙي حالت ۾ هئا، جنهن ۾ ماڻهو فقط ڦٿڪي، لڇي، بي عزت ٿي ۽ مري سگهيا ٿي پر ٻڙڪ ٻاهر ڪڍي نه ٿي سگهيا هيءُ ايوب خان جي بنيادي جمهوريت جو ڪهڙو نه اگهاڙو مثال آهي، جيڪو ايوب خان کانپوءِ به سالن جا سال باقي رهيو.
1979ع کي وقت گذري ويو آهي، ”نواب ڪالاباغ“ امير محمد خان جو دور ختم ٿي چڪو آهي، ماڻهو نواب ڪالاباغ جي ظلمن خلاف ڳالهائين ٿا پر ماحول ۾ خوف اڃا جاري آهي، ماڻهو اڃا به سرٻاٽن ۾ ڳالهائين ٿا. نئين نواب جا جاسوس اڃا به ڦِرن ٿا، اها ٻي ڳالهه آهي ته هاڻي 1978ع کان اڳيون دور موٽي نه ايندو.
اسان شهر گهمڻ نڪري وياسون. شهر کلي چڪو هو. ٻهراڙين جا ماڻهو پاڻ سان هڙهون ٻڌي کڻي آيا هئا. شهر ۾ ماڻهن سان گڏ مال به گهمي رهيو هو. جبل تي اڏيل گهر ڪالاباغ کي ڳتيل شهر ثابت ڪرڻ لاءِ زور هڻي رهيا هئا ۽ انهن گهرن جي مٿان ڪالاباغ جو گلابي جبل ڪَر کڻي سج جا ڪرڻا ڇاتيءَ تي جهٽي رهيو هو. هيءُ لوڻ جو جبل هو، جنهن تي گهر ۽ دڪان اڏيل هئا، جنهن تي ڪالاباغ جي عورتن ڇيڻا ٿڦيا هئا ۽ جنهن جي پٿر (لوڻ جي ڳنڍن) مان مقامي فنڪار روايتي ٿانءَ گهڙي وڪڻي رهيا هئا. اهي ٿانءَ رڌپچاءُ يا ماني کائڻ جي ڪم جا ڪونه آهن. انهن کي گهريلو هنر ۽ سجاوٽ جي سامان ۾ شامل ڪري سگهجي ٿو. مقامي هنرمند لوڻ جي انهن ڳنڍن تي کوٽڻين سان اڪر ڪن ٿا ۽ واڍي وانگر جنڊيءَ تي گهڙي گول ڪن ٿا. اهي گلدستا، ايش ٽري، پليٽون وغيره ڏسڻ وٽان آهن. جاين تي ڪاٺ اُڪر جو ڪم به شاندار آهي.
گهڻن ماڻهن جو پيشو لوهارڪو هو، تغاريون، ڪوڏرون ۽ اهڙا ٻيا بنيادي اسم. هتان جي ماڻهن تغاريءَ کي سنڌين وانگر تغاري ٿي چيو.
ڪالاباغ جو شهر به مکڊ وانگر قديم شڪارپور جهڙو آهي. ڪا ڪا عمارت نئين دور جي، نه ته گهڻو ڪري سڀ پاڪستان کان اڳ جون ٺهيل هيون، شايد ان ڪري ته غربت گهڻي آهي ۽ ٻيو اهو ته ماڻهن جي لڏپلاڻ ڪالاباغ ڏانهن گهٽ ۽ ڪالاباغ کان ٻاهر وڌيڪ آهي. شهر جون گهٽيون سوڙهيون، بازارون تنگ، اڪثر گهٽين ۾ اونداهي محسوس ٿئي ٿي. هر گهٽيءَ ۾ ور وڪڙ، لاهيو ن چاڙهيون ۽ ڪاٺ جون اڏاوتون جام آهن. مٽيءَ جو گارو به چڱو استعمال ٿيل هو. ائين ٿو لڳي ته ڪالاباغ ۾ ”ڪاٺ جو دور“ آيل هو. شهر جون اڪثر اڏاوتون سؤ سوا سالن جون محسوس ٿين ٿيون.
لوهار بازار ۾ پورهيت پنهنجي ڪم کي لڳي ويا هئا. چؤطرف رڪ ڪٽجڻ جا آواز ۽ پڙاڏا ٿي گونجيا. سانداڻيون سهڪيون ٿي ۽ لوهارن جي جسمن مان پگهر ڦڙا ڦڙا ٿي ٽمڪيو ٿي. بازار گهڻي وڏي نه سهي پر ڪم سٺو هو. ڪريم ميمڻ ۽ محمد علي ڪالاباغ جا منظر فلمبند ڪندا ڪنهن گهٽي ۾ گم ٿي ويا. اهڙي ئي هڪ گهٽي ۾ مان ۽ انور وڃي نڪتاسون. هن گهٽيءَ ۾ فقط گهر هئا.
هر گهر جي دروازي تي هڪ مضبوط تالو هو. هيءُ ڪي ٻه چار گهر نه هئا، سڄو پاڙو هو، مکيه گهٽي ۽ ان سان ڳنڍيل ننڍيون گهٽيون سڀ ويران هيون. سڀني گهرن کي تالا هئا، فقط ڪنهن ڪنهن گهر ۾ هڪ ٻڍڙو يا جوان موجود هو. اسان ڀانيو ته نوابن جي ظلم کان ڪڪ اچي هن پاڙي جا ماڻهو شهر ڇڏي ڀڄي ويا آهن. هيءُ منظر بالڪل ائين هو جيئن ناني پوڙهيءَ جي آکاڻين ۾ هوندو آهي. نانيون ٻڌائينديون آهن ”پوءِ اُڀا خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو هڪ راڪاس اچي شهر تي هريو. روزانو شهر ۾ ڪاهي پوندو هو ۽ ٻه چار ماڻهو کائي هليو ويندو هو. پوءِ ماڻهو ڊپ ۾ شهر ڇڏي ٻي بادشاهيءَ ۾ هليا ويا.“
”هن شهر کي ڇا ٿيو آهي؟ ماڻهو ڪيڏانهن ويا؟“ مون عطا محمد کان پڇيو جيڪو ’نواءِ وقت‘ اخبار جو نمائندو هو.
سڀ ماڻهو ڪراچي هليا ويا آهن، پوئتي ڪو هڪ اڌ ماڻهو گهر جي سنڀال لاءِ ڇڏيو اٿائون!“ عطا محمد وراڻيو.
”ڇو لڏي ويا آهن؟“
”ڪمائڻ!“ عطا محمد جواب ڏنو.
ڪالاباغ جي هڪ سڄي پاڙي جو مثال ڏسڻ کانپوءِ ڪراچيءَ ۾ آباديءَ جي ڇهه سيڪڙو سالياني واڌ جو سبب سمجهه ۾ اچي ٿو. خبر ناهي ته پنجاب ۽ سرحد مان هر سال ڪيترا پاڙا لڏي ڪراچيءَ جي شهر ۾ شامل ٿيندا پيا وڃن. مان ڪالاباغ جي هن پاڙي ۾ بيهي اهو سوچيان ٿو ته، آخر ڪراچيءَ جو ڪهڙو حال ٿيندو؟ ڪراچيءَ ۾ هلندڙ لساني ۽ نسلي ويڙهه جو انت ڇا ٿيندو ۽ سنڌ تي پوندڙ معاشي ۽ آبادي جو دٻاءُ ڪهڙا ڪهڙا بحران پيدا ڪندو؟
ڪالاباغ جو قديم نالو ”قلعه بوغ“ آهي. جنهن جي معنيٰ آهي مفرور ماڻهن جو قلعو. هڪ مقامي نوجوان جو چوڻ هو ته بنون وزيرستان جا وزيري ماڻهو هتي ايندا هئا. اهي ماڻهو ٻيڙين رستي درياهه ٽپي ڦرلٽ ڪري، هن قلعي ۾ اچي لڪي ويهندا هئا. هاڻي هن شهر ۾ پنجويهه ٽيهه هزار ماڻهو رهن ٿا. ڪالاباغ ٽائون ڪميٽي آهي. معدنيات جي اعتبار کان ڪالاباغ لوڻ کان پوءِ ڪوئلي، ڪرومائيٽ ۽ جپسم ۾ شاهوڪار آهي.