بئراج تي
سومر-6-نومبر 1989ع
صبح ساڻ انور پيرزادي کي هڪ اهڙو ماڻهو مليو جنهن کانپوءِ کيس ناشتو به نٿو وڻي. اسان جي رات، آبپاشي کاتي جي سهڻي ريسٽ هائوس ۾ ڪٽي آهي. ريسٽ هائوس مان اسان کي اهو فائدو آهي ته ڇت ملي وڃي ٿي جنهن ڪري تنبو کوڙڻ ۽ ويڙهڻ کان ڇٽي ٿا پئون. فقط سليپنگ بيگس ۽ چانهه پاڻيءَ جو سامان وين مان لاٿو وڃي ٿو. ماني ڀرپاسي جي ڪنهن آباديءَ مان هوٽل تان آندي وڃي ٿي. چانهه پي، سليپنگ بيگس ۾ گهڙي سڄي ڏينهن جي گڏ ڪيل معلومات جي ڏي وٺ کانپوءِ بيهوشيءَ جهڙي ننڊ ڪيون ٿا. فقط پنج يا ڇهه ڪلاڪ. فجر مهل ڪليم لاشاري بي نمازين کي ننڊ مان اٿارڻ لاءِ بانگ ڏئي ٿو.
انور صبح ساڻ سنڌوءَ جي ڪنڌيءَ تي بيهي شايد انت بحر لهڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو جو کيس اهو ماڻهو ٽڪرجي ويو.
”ڀائيجان! هن درياهه جو نالو ڇاهي؟“ انور جڏهن به اڙدوءَ ۾ ڳالهائيندو آهي ”ڀائيجان“ ڪري سڏيندو آهي، پڙهيل ڳڙهيل ماڻهوءَ کي ”جناب“ چوندو آهي.
”هن درياهه جو نالو؟.. هيءُ پنجاب جو درياهه آهي“ ڪنڌيءَ تي آيل ماڻهو جواب ڏنو.
”درياهه جو ڪو نالو ته هوندو؟“ انور وري پڇيس.
”مونکي خبر ناهي ... بس درياهه آهي“ وري جواب مليو.
”تنهنجو ڳوٺ ڪهڙو آهي؟“ هن ڀيري انور جي لهجي ۾ ٿورو زهر هو.
”او هُتي!“ ڳوٺاڻي ويجهو ئي نظر ايندو وڻڪار ڏانهن اشارو ڪيو.
”درياهه جي ڪناري تي رهين ٿو پر درياهه جي نالي جي خبر ڪونه اٿئي! ان ئي درياهه جو پاڻين ٿو ڏوگهين، انهيءَ تي ٻنيون ٻارا ڪيو پر نالو نه ٿو اچئي!“ انور جي نڪ ۽ ڪنن جون چوٽيون ڳاڙهيون ٿي ويون، ڳوٺاڻي ڀڄي جند ڇڏائي.
”هنن ماڻهن کي سنڌوءَ جو پاڻي پيئڻ جو ڪهڙو حق آهي. انهن جو سنڌوءَ سان ڪوبه تعلق، ڪو به پيار ۽ رشتو ناهي. بس، الائي ڪٿان آيا ۽ ويهجي ويا. هنن کي درياهه جو نالو به نٿو اچي!“ انور صفا چڙيل هو. کيس ڏاڍي مشڪل سان ٿڌو ڪيو ويو.
انور جي چڙ جائز هئي پر ڇا ٿو ڪري سگهجي! ٿل ۾ انهن پناهه گيرن جون ڪافي آباديون آهن، جن کي اپکنڊ جي ورهاڱي وقت هندستان کان لڏپلاڻ دوران خاص طور تي آباد ڪيو ويو هو. پنجاب جي ٻِين حصن ۾ پناهگيرن جون آباديون ايتريون نظر نه اينديون جيتريون ٿل واري نهري نظام جي ڀرپاسي ۾ آهن. اها ٻي ڳالهه آهي ته انهن ۾ گهڻائي انهن جي آهي جيڪي ورهاڱي کان اڳ به پنجابي ڳالهائيندا هئا. پنهنجو وطن، ڳوٺ ۽ ماضي وساري ڇڏڻ ڪا سولي ڳالهه ناهي، پر جيڪي ماڻهو هڪ ڀيرو وطن ڇڏي ڪنهن ٻئي ماڳ تي وڃي رهن، انهن مان ڪيئن توقع ڪجي ته اهي نئين زمين سان جذباتي پيار ڪندا! مان فقط اهو ئي سوچيندو رهجي ويس ته جن ماڻهن اڌ صديءَ دوران نئين زمين سان اولاد وارو جذباتي رشتو نه جوڙيو آهي، اهي پنهنجي هِتي هجڻ ۽ محب وطن سڏائڻ جي حق ۾ ڪهڙو دليل ڏيئي سگهن ٿا؟
بئراج جي لهواري پاسي هڪ ٻيڙي بيٺل نظر آئي، نئين هئي، هي ڪَيل (Kel) هئا، سندن سفر ڪالاباغ طرف آهي، هيءُ ٻيڙي بوٽ لاڪ مان لنگهي نه سگهندي ڇو ته بوٽ لاڪ جو ترو لهواري سطح کان ست اٺ فٽ مٿي آهي. اسان پنهنجون ٻيڙيون بوٽ لاڪ مان ان ڪري ڪڍي سگهيا هئاسون جو اهي ننڍيون هيون ۽ ستن اٺن فٽن جي لاهي ترڪي لٿيون هيون. ڪيل قبيلي وارا اُٺ گاڏيءَ جي انتظار ۾ آهن، جيئن ئي اُٺ گاڏي ايندي، هو ان تي ٻيڙي سوار ڪري اوڀاري پاسي وري درياهه ۾ لاهيندا. اهو ڏاڍي تڪليف ڏيندڙ مرحلو آهي، ٿي سگهي ٿو ته کين ڏينهن اڌ لڳي وڃي. هونئن به بوٽ لاڪ مان ٻيڙيون ڪڍڻ لاءِ ٻن مان هڪ شرط پورو ڪرڻ ضروري آهي، يا ته مٿان حڪم اچي يا وري هيٺين عملدارن کي خرچي پاڻي ڪرائي وڃي.
ڪالاباغ کان هيٺ سنڌوءَ جي ڪنڌيءَ تي، ڪَيل لوڪن سان پيل واسطي کانپوءِ هنن ڪَيلن سان ڳالهائڻ کان اڳ ڪيئي ڀيرا سوچڻو پيو. نئين ٻيڙيءَ تي چٽيل چٽ ڏسي فوٽو ڇڪڻ تي دل ٿي. اڳئين تجربي کي ذهن ۾ رکي مون ٻيڙيءَ جي مالڪ کان ٻيڙيءَ جا فوٽو ڇڪڻ جي موڪل گهري. موڪل ملڻ تي ٻه چار فوٽو ڪڍي ورتم. ٻيڙي، ننڍي ۽ تراکڙي تري واري هئي. چٽساليءَ ۾ ڳاڙهي، ڦِڪي ۽ سائي رنگ جو وڻندڙ استعمال هو. گل، ٻوٽا ۽ مور جون شڪليون هيون. ڪاٺ تي اُڪر جو ڪم خاص ڪونه هو.
فوٽو ڇڪي بس ڪيم ته همراهه ڦري آيا، ”فوٽو ڇو ڇڪيئه؟“ اسان جي نَوَن هزارن جي ٻيڙي ... توکڻي فوٽو ڇڪيو!“ هيءُ نوان همراهه اوچتا ظاهر ٿيا هئا. هنن همراهن جو ننڍڙو پر مستقل ڳوٺ چشمه بئراج جي ڏکڻ ۾ درياهه جي ڪنڌيءَ تي ميل ڏيڍ جي پنڌ تي ڏسڻ ۾ پئي آيو.
اصل اعتراض فوٽو ڇڪڻ تي نه هو. هنن پئسن جي فرمائش ڪئي. ڇا هو لالچي هئا؟ ڪٿي غربت سبب سندن رويو اهڙو جهيڙاڪرته نه ٿيو آهي؟ هيءُ ماڻهو ڪانوَن وانگر مِڙن ٿا ۽ ڪان ڪان ڪري هٿن مان لولو ڦري، پري هٽي وڃن ٿا.
مهم جوئيءَ جي ٻي معنيٰ آهي جوکم کڻڻ. اسان مان گهڻن ئي جوکم کنيو آهي. مان به انهن مان هڪ آهيان، جيڪي ترڻ ڪونه ڄاڻن. هنن ٻيڙين تي سفر خطري کان خالي ناهي. اسان مان هر هڪ وٽ لائف جئڪيٽ آهي. ٻيڙين تي چڙهڻ مهل اُهي ڳچيءَ ۾ وجهي انهن ۾ هوا ڀري وڃي ٿي. سنڌوءَ جي تک ۽ ڇوليو ن ڏسي اهو اندازو ڪرڻ ڏکيو ناهي ته هيءَ لائف جئڪيٽ فقط دل کي تسلي ڏيڻ لاءِ آهن. خود ٻيڙين جي به ساڳي حالت آهي انهن جي حيثيت سهڻيءَ واري ڪچي دلي کان وڌيڪ ناهي. ڪالهه هڪ ننڍڙو حادثو مونسان به پيش آيو. ٿيو ڇا جو ٻيڙيون چشمه بئراج جي ڍنڍ ۾ بوٽ لاڪ تي اچي بيٺيون. لهڻ جو حڪم مليو. مون بوٽ لاڪ جي دڪي کي هٿ وڌا، ٺيڪ ان وقت ڪو جهٽڪو آيو ۽ ٻيڙي پوئتي نڪري وئي. مون کي خبر ناهي ته ڍنڍ ۾ ڪرڻ کان ڪيئن بچي ويس. مون ڏٺو ته مان دڪي تي بيٺو هئس ۽ کاٻي هٿ جو آڱوٺو بالڪل لهي چڪو هو. جهنگ ۾ ڪٿان ڊاڪٽر اچي ۽ ڪٿان ڪنڀر ملي! پاڻ ئي ڪنڀر ٿيڻو پيو. لڙڪندڙ آڱوٺو ساڄي هٿ ۾ جهلي ڇڪ ڏيئي ان کي پنهنجي جاءِ تي ويهاريم. ڪو دوست پَٽي کڻي آيو، جا ٻڌي ڇڏيم (اهو نقصان اڄ به محسوس ٿئي ٿو. سنڌوءَ جي سفر جو اهو يادگار زخم شايد ڪڏهن نه ڇٽندو).
حادثو فقط مون سان نه ٿيو آهي. اڄ صبح ساڻ پتو پيو ته ٻئي ٻيڙيون پنچر پيون آهن. مورڙئي کي مڙئي وڌيڪ نقصان ٿيو آهي. اصل ۾ ڪالهه بوٽ لاڪ مان لنگهڻ کان پوءِ ٻيڙيءَ جي سنڀال لاءِ نوجوانن شبير ۽ زبير غلطي ڪري ٻيڙيون پاڻيءَ مان ڪڍي ڪنڌيءَ تي نه رکايون هيون. سڄي رات ٻيڙيون ڇولين تي ڇُلنديون ۽ بند جي پٿرن سان ڇِلجنديون رهيون. صبح جو پتو پيو ته مورڙيو زخمن سان چور آهي، جڏهن ته نوريءَ کي هلڪي مرهم پٽيءَ جي ضرورت هئي. ڪا مهل ٻنهي جا پنچر ڳنڍيندي گذري وئي.
”ويٺو تُنَ تُنيس، مک ڏيهاڙي مَڪڙي
سنباهي سيد چئي، مٿي نينڊُوءَ نيسِ
وٽائي وڏاندار، لاچو لڳائيس
آخر اُهرائيس ته جوکو ٿئي نه جهاز کي.“
(ڀٽائي-سريراڳ)