ڊيلٽا ۾ فطرت جي دهشتگردي
ڊيلٽا مان لنگهندي، شدت سان محسوس ٿئي ٿو ته، قديم آثارن جي تباهيءَ جو عمل جيتري تيزي سان سنڌ جي ڊيلٽا ۾ ٿي رهيو آهي، اوترو دنيا ۾ شايد ڪٿي به نه هوندو. قديم وستين سان جيتري دشمني صنعتي ترقيءَ ڪئي آهي ان کان وڌيڪ ڌرتيءَ جي اٿل پٿل ڪئي آهي.
جيتوڻيڪ سنڌ ۾ ارضياتي تبديلين جو رڪارڊ گهڻو دير سان رکڻ شروع ڪيو ويو، تڏهن به هاڻي اهو ثابت ٿي چڪو آهي ته، سنڌ هڪ خوفناڪ خطي ۾ واقع آهي، جتي ڪنهن به مهل وڏو ارضياتي واقعو ٿي سگهي ٿو. موجود ارضياتي رڪارڊ موجب 1819ع ۾ سنڌ ۾ وڏي پيماني تي ڌرتي ڌٻي هئي، جنهن ڪري سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي ۾ وڏي تبديلي اچي وئي. ان کانپوءِ 15 آڪٽوبر 1898ع تي ٻيو وڏو زلزلو آيو، جنهن شاهه بندر کان ٿرپارڪر ۽ خيرپور جي علائقي کي لوڏي ڇڏيو. 14 جنوري 1903ع تي وري ڌرتي ڌٻي، جنهن حيدرآباد ۽ ٿرپارڪر ۾ زندگيءَ کي جهنجهوڙيو. بدين تعلقي ۾ زمين ڦاٽي جنهن مان گرم پاڻي ۽ گپ ٻُڙڪي نڪتي ۽ اڀامي پکڙجي وئي. اها ايڏي وڏي مقدار ۾ هئي جو لڳ ڀڳ هڪ چورس ميل ۾ پکڙجي وئي. اهو ڦاٽ گهٽ ۾ گهٽ ٻارنهن ڪلاڪ برقرار رهيو. جڏهن اهو هاڃو گهٽيو ته گرم پاڻي ۽ گپ اوڳاڇيندڙ وڏا وڏا سوراخ ظاهر ٿيا. انهن سوراخن جو قطر ڪجهه انچن کان وٺي 15_20 فوٽن تائين هو. انهن جي اونهائي 8_10 فوٽ هئي جن جي ترن ۾ نرم مٽي هئي.
1819ع ۾ رڻ ۾ سنڌڙيءَ وٽ، جتي سنڌوءَ جي هڪ ڇاڙ ڇوڙ ٿي ڪيو، هڪ واقعو پيش آيو، جنهن ۾ سڄو ڳوٺ غرق ٿي ويو. ان واقعي ۾ ڌرتيءَ مان ڇهن کان اٺن فوٽن جا مخروطي مادا ڦٽي آيا، انهن مان ڪيئي ڏينهن تائين هوا ۽ مٽيءَ جا ڦوٽا ڦُٽندا ۽ ڦاٽندا رهيا.
1849ع ۾ پُور بندر کان اندر ڪا وبائي گئس ڦٽي نڪتي. اندازو آهي ته، اهو سمنڊ اندر ڪنهن جوالا مکيءَ جو ڦاٽ هو. مئي 1905ع ۾ ڪلفٽن جي ڪناري تي مئل مڇين جو وڏو تعداد نظر آيو، جنهن سان پنجن کان 10 يا 15 فوٽن جي ويڪر ۾ ٿلهو تهه ڪيئي ميلن تائين ٺهي ويو. ان جو سبب به ساڳيو سمجهيو وڃي ٿو. هوڏانهن سونمياڻيءَ کاري جي اولهه ۾ مٽيءَ ۾ گپ جا جوالا مکي اڄ تائين جيئرا آهن. هڪ واقعو 1883ع ۾ پيش آيو، جنهن ۾ تعلقي شاهه بندر جو ڏاکڻيون حصو هڪ وڏي ۽ اوچتي سامونڊي وير هيٺ اچي ويو. اها وير ايتري اوچتي هئي جو 91 انسان مري ويا. جن ۾ گهڻائي عورتن ۽ ٻارن جي هئي. ان وير جو سبب سامونڊي طوفان آهي.
سنڌ جو سامونڊي ڪنارو جيتوڻيڪ ويجهي ماضيءَ ۾ قدرتي آفتن کان محفوظ رهيو آهي، پر اهو سامونڊي طوفانن، زلزلن ۽ جوالا مُکين جي وڪڙ ۾ آهي. فقط 1985ع کان هيل تائين ڪراچي ٻن وڏن سامونڊي طوفانن کان ذري گهٽ بچي آهي. جڏهن ته زلزلي جا وڏي ڊگريءَ وارا لوڏا به هڪ ڀيرو رڪارڊ ٿيا آهن.