ڪوٽڙي
شايد هتي ڪڏهن ڪو ننڍڙو ڪوٽ يا ڪا واپاري ڪوٺڙي هئي. هن وقت ڪوٽڙي، دادو ضلعي جو وڏو صنعتي شهر آهي. قديم درگاهون نٿو شاهه ۽ بابا صلاح الدين جون آهن. جيڪي ڪوٽڙي ريلوي اسٽيشن جي ويجهو آهن. نٿو شاهه جي مزار ته بنهه پٽڙين جي وچ ۾ آهي. ريلوي اسٽيشن ۽ ان جو پليٽ فارم ويجهو هئڻ ڪري ريل گاڏيون هتان آهستي هلنديون آهن، پر مجاورن جو چوڻ آهي ته ريل گاڏين کي هتي تيز هلڻ جي اجازت ناهي. تيز هلنديون ته درويش ڪاوڙجي پوندو ۽ ريل گاڏيون پٽڙيءَ تان لهي وينديون. مجاور ماضيءَ ۾ اهڙن ٻن چئن حادثن کي ثبوت طور پيش ڪن ٿا، جيڪي اسٽيشن ويجهو ٿيا هئا. هڪ قديم ڪوٽ، نئه بارڻ جي الهندي ڪنڌيءَ تي ٻولهاڙيءَ کان اتر طرف جنت بُٺيءَ وٽ آهي. تاريخ ۾ ان ڪچي ڪوٽ جو ڪو خاص حوالو نٿو ملي. البت مقامي ماڻهو ان کي لوڻي ڪوٽ چون ٿا. سپر هاءِ وي کان ڪوٽ جي کنڊرن تائين پهچڻ ڏکيو نه آهي. ڪوٽ جا هن وقت فقط ڪي بنياد وڃي بچيا آهن. نئه بارڻ سنڌ جي وڏي ۾ وڏي جابلو نئه آهي، جيڪا پٽ بارڻ کان شروع ٿي ٻولهاڙيءَ وٽ سنڌوءَ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي.
اڱارو، 21 نومبر 1989ع
گڊو بئراج وٽ ڦاٽي پيل ٻيڙي ’نوري‘ جنهن جي مرمت ٽوري بنگلي تي ڪئي وئي هئي، رات ان جي ٻيهر ناڪام مرمت ڪئي. ’مورڙو‘ ٻيڙيءَ اڪيلي سفر جي تياري ڪئي. پر ڄامشوري جي پُل کان ڏکڻ طرف پاڻيءَ جو هڪ ڦڙو به نيڪال نٿو ٿئي. درياهه سڪي ٻيلاٽيون ٿي چڪو آهي. درياهه جي پيٽ ۾ ٻيڙين بدران جيپ لاهي سگهجي ٿي. درياهه ۾ بيٺل پاڻي سائو ٿي چڪو آهي ۽ پاڻيءَ بدران واري اڏامي رهي آهي.
جيڪڏهن لڙڪ سنڌوءَ کي ڀري سگهن ته جيڪر سڀئي سنڌ واسي ڄامشوري جي پُل تي ويهي هنجون هارين، پر درياهه جي پيٽ ۾ اڏامندڙ واري لڙڪن کان وڌيڪ آهي. ”اِها وارِي نه آهي، سنڌ جي ماڻهن جون حسرتون آهن، جيڪي سنڌوءَ جي سڪل پيٽ ۾ سياسي ۽ معاشي محرومين سبب اڏامي رهيو آهن!“
دل دانهن ڪئي ۽ سُڏڪو اُڏامندڙ واريءَ سان ملي هِڪ ٿي ويو.
ڪوٽڙيءَ جي مهاڻن ٻڌايو ته، سم جو پاڻي به گهٽ آهي. جنهن ڪري ٻيڙيون هلي نه سگهنديون. ڪوٽڙيءَ کان هيٺ ٻه جايون اهڙيون به آهن جتي ڪجهه فرلانگن تائين ٻيڙيون ڪلهن تي سوار ڪري هلڻو پوندو. هاڻي اسان لاءِ به واٽون هيون. يا ته ٻيڙي درياهه ۾ لاهي سفر ڪجي پوءِ جتي اسان ٻيڙين تي هجون ۽ جتي ٻيڙيون اسان تي سوار هجن. پر مهاڻا اهو ٻڌائي نه سگهيا ته بهتر پاڻي ڪيتري پنڌ کانپوءِ ملندو. فيصلو ڪيو ويو ته نيشنل هاءِ وي وٺي، درياهه جي ڪنڌي ڪنڌي سفر ڪجي ۽ جهرڪن وٽان درياهه ۾ ٻيڙي لاهڻ جي ڪوشش ڪجي.
سنڌوءَ ۾ پاڻيءَ جي صورتحال ڏاڍي خراب ٿي وئي آهي، پر اسان کي حيرت ان مهل لڳي جڏهن، اڄ صبح جو ڪوٽڙيءَ ۾ روزاني عبرت جي نمائندي پنهنجي اخبار لاءِ جيڪا خبر ٺاهڻ جي ڪوشش پئي ڪئي. هن پاڻيءَ جي صورتحال پڇڻ بدران، وري وري اهو سوال ٿي ڪيو ته، ٻنهي ڪپن تي موجود ٻيلن ۾ لڪل ڌاڙيلن ڪا ڪاروائي ته نه ڪئي!؟ برابر اهو سوال اهم هو پرڇا پاڻيءَ جي صورتحال اهم نه هئي؟
نوريءَ جي زخمي حالت اسان کي ڏاڍو مايوس ڪيو آهي. پاڻ ڌاڙيلن جي حدن مان نڪري چڪا آهيون. نئه بارڻ ٽپڻ کانپوءِ ٺٽو ضلعو شروع ٿئي ٿو، جتي ڌاڙيل نالي ڪنهن وحشيءَ جو وجود ناهي. اڄڪلهه فقط ٿرپارڪر ۽ ٺٽو ضلعو امن امان ۾ آهن. باقي سڄي سنڌ ٻَري ٿي. جيڪڏهن نوري ٺيڪ هجي ها ته آڏو ايندڙ ڊيلٽا ۽ ان جا حصا ڀاڱا سمجهڻ ۾ مدد ملي ها. پر هاڻي اسان جي سنڌوءَ جي ساڄي ڪنڌيءَ تائين محدود ٿي پيا آهيون. اسان ٽيم جي ليڊر ۽ ڊپٽي ليڊر کي صلاح ڏني ته ڪو بتيلو ڀاڙي تي ڪجي پر بجٽ کٽي چڪي آهي.
هڪڙا دهشتگرد اهي آهن جيڪي ڪلاشنڪوف کڻي خدا جي خلق کي ڦرين ۽ لٽين ٿا ٻيا دهشتگرد اِجهو ههڙا آهن: جسم تي پوليس جي وردي، ڪُوئي جهڙو جسم، فٽ بال جهڙو پيٽ، لومڙ جهڙي پڇ جهڙا شهپر، مُنهن کان ٻيڻان، نراڙ تي خدا ڪارڻ جو گُهنڊ! ۽ هٿ ۾ لڪڻ. سندس ڊيوٽي اها آهي ته نيشنل هاءِ وي کان جهمپير ڏانهن ويندڙ روڊ تي نظر رکي. پر هن سپاهيءَ جو خيال آهي ته مٿس اها ڊيوٽي رکي وئي آهي ته ايندڙ ويندڙ کي ڊيڄاري ۽ دهمان ڪري.
رستي جي ساڄي پاسي، ٿري چونئرا بيٺا آهن. پٿريلي ڌرتيءَ تي، نرم واريءَ جي علائقي جا جهوپڙا اوپرا ٿا لڳن. پڪ سان ڪو ٿري ڪٽنب ڏڪر کان ڪڪ ٿي هيڏانهن لڏي آيو آهي ۽ مستقل پکا اڏي ويٺو آهي. ٿري چونئرا ڏسي، مون کي هميشه آرڪيالاجيءَ جي ڪتابن جا اهي صفحا ياد ايندا آهن جن ۾، آفريڪا ۾ پٿر جي دور جي انسانن جون جهوپڙيون ڏيکاريون وينديون آهن. هُوبهو ساڳيون! ڇا پٿري دور جي آفريڪي ماڻهن ۽ ٿري ماڻهن جي جهوپڙين ۾ هڪجهڙائي هڪ اتفاق آهي؟