سادا اکر
ھندڪو، ھندڪوھ، ھندڪُو يا ھنڪُو، ھند-آرين ٻولين جي ننڍڙي گروپ لھندا جو حصو آھي، جيڪو پاڪستان ۽ ھندستان جي اترين پھاڙي علائقن منجھ ڳالھايو ويندو آھي. پاڪستان جا پشتون قبيلا ۽ افغانستان جا ھندڪي ماڻھو، اھا ٻولي استعمال ڪندا آھن. مٿس نالو ھندو ڪش جي جبلن جي نسبت سان پيو آھي. ان ھند مان مراد، موجودھ ھندستان نه، بلڪ اصلوڪو انڊس آھي، جنھن مان انڊيا لفظ ٺھيو آھي. آڳاٽي وقتن جي تاريخ منجھ، سنڌو درياھ جن جبلن منجھان ڦٽي وھي نڪتو پئي، تنھن پھاڙي سلسلي کي ھندوڪش يا ھندڪو سڏيو ويو. ان نسبت سان سنڌوءَ جي ڪنارن وارن آباد علائقن کي سنڌ يا ھند ۽ انگريزيءَ ۾ انڊس يا انڊيا سڏيو ويو. ھندڪو جي علائقي ۾ جيئن ته ھڪ قوم آباد ناھي، بلڪ مختلف قومون ۽ قبيلا رھن ٿا، ان ڪري انھن جي ٻوليءَ کي ھندڪو سڏيو ويو. ان ٻوليءَ جا گھڻا ڳالھائيندڙ ھريپور، ايبٽ اباد ۽ مانسيرھ اندر رھن ٿا، جن کي غير فعال ھزارھ ڊويزن جي نالي جي نسبت سان ھزاروال سڏيو ويندو آھي. جڏھن ته پشاور اندر ڳالھايو ويندڙ ھندڪو لھجي کي ”پشاوري“ يا ”خاري“ سڏيو ويندو آھي. ”خاري“ پشتو جو لفظ آھي، جنھن مان مراد ”شھرن ۾ آباد، ٻولي ڳالھائيندڙ“ ورتي ويندي آھي.
ھندڪو ٻولي، نارٿ ويسٽ فرنٽيئر پراونس سميت ھزارھ، پنجاب بمع اٽڪ ۽ پاڪستان واري ڪشمير اندر ڳالھائي وڃي ٿي. ھن وقت ان ٻوليءَ جي ڳالھائيندڙن جو تعداد ويھن لکن تائين آھي.
اسلام کان آڳاٽي دور ۾، موجودھ پاڪستان واري علائقي اندر، پڻي لوڪن جي سڌريل ٻولي سنسڪرت ھئي. سندن حڪومت ھئي، جنھن سببان سندن ٻوليءَ کي تقويت ملي ۽ ڳالھائڻ جي حساب سان گھڻي رواج ھيٺ رھي. اھا گھڻو تڻو ھندي لکيت جي مقدس ڪتابن منجھ به استعمال ٿيندي ھئي. ان جي ھتي حيثيت ائين ھئي جيئن اولھ جي ملڪن ۾ لئٽن ٻوليءَ جي ھئي. ان وقت عوام جي ٻولي پراڪرت ھئي، جيڪا پڻ گھڻن لھجن ۾ ڦھلجي پوري ڏکڻ ايشيا اندر پکڙجي چڪي ھئي. ھندڪو بابت راءِ آھي ته اھا پراڪرت جي موراڳو ويجھو ھئي. منجھس نحوي ڦير ڦار تمام ٿورڙي ٿيل آھي، جڏھن ته لفظن جو ذخيرو پنھنجي پاڙيسري زبان پشتو تان وڌايل اٿس. اھا پنجابيءَ ۽ ھند-آريائي ٻولين جي ننڍڙي گروپ لھندا سان ويجھڙائپ رکي ٿي. کيس وڌيڪ لھجن جھڙوڪ؛ اترئين ۽ ڏاکڻئين منجھ پڻ ورھائي سگھجي ٿو. ڏاکڻيون لھجو سرائيڪيءَ سان ھم آھنگي رکي ٿو، جڏھن ته اتريون پنجابيءَ سان. لھندا گروپ جي ٻين ٻولين جھڙوڪ؛ پوٽوھاري ۽ اولھائين پنجابي سان سمجھڻ جي لحاظ کان مطابقت پڻ رکي ٿي.
ھندڪو ٻوليءَ جي ڳالھائيندڙ جي ججھائي پاڪستان جي جن ضلعن ۾ آھي سي آھن؛ ايبٽ آباد، ھريپور، مانسھرھ، اٽڪ. جڏھن ته خيبر پختون خواھ جي شھرن؛ پشاور، نوشھرھ، صوابي ۽ ڪوھاٽ منجھ پڻ سندن ججھائي آھي. ڪشمير جي ٻنھي حصن ۾ پڻ رھائش پذير آھن.
جيڪي قومون ھندڪو ڳالھائين ٿيون تن کي پٺاڻن سان موسوم ڪيو ٿو وڃي، ڇاڪاڻ جو گھڻي ئي پشتون قبيلا، مثال طور؛ مشواڻي، جدون، ترين، تنولي، دلازڪ ۽ طاھرخيل، جيڪي ھزارھ وغيرھ ۾ اچي آباد ٿيا، تن ھندڪو کي پنھنجي بنيادي ٻوليءَ طور اپنايو. برطانوي دور حڪومت ۾، انھن ئي علائقن منجھ، سياسي طاقت پڻ حاصل ڪيائون. ان ئي سبب جي ڪري، ڪي پشتون جھڙوڪ؛ ڪاڪڙ، دراني، پوپلزئي، سدوزئي، بنگش، خٽڪ، يوسفزئي، غزنوي ۽ خوگياني جيڪي ھندڪو اولين ٻوليءَ طور ڳالھائين ٿا ۽ پشاور ۽ ڪوھاٽ ۾ رھن ٿا سي اصل ۾ پشتون آھن. ھندڪو ٻولي ڳالھائيندڙ، جيڪي پشاور، ڪوھاٽ، نوشھرھ ۽ اٽڪ ۾ آباد آھن سي ٻه ٻوليون ڳالھائيندڙ آھن؛ ھڪ ھندڪو ٻي پشتو. تيئن وري گھڻا پشتو ڳالھائيندڙ جيڪي ضلع ايبٽ آباد ۽ ضلع مانسھرھ (خاص طور تي اگرور وادي ۽ اتر تناول) ۾ آباد آھن، سي به ٻه-ٻوليائي؛ پشتو ۽ ھندڪو آھن. جڏھن ته ھڪ اندازي مطابق، پاڪستان جي اڍائي سيڪڙو آبادي مادري زبان طور ھندڪو ڳالھائيندڙن جي آھي جيڪي گھر ۾ به ھندڪو ڳالھائين ٿا.
گنڌارا-ھندڪو بورڊ، جيڪو ۱۹۹۳ع ڌاري وجود ۾ آيو، تنھن ھندڪو ٻوليءَ بابت ڪتاب ڪيترا ئي ڇپايا آھن ۽ سيمينار ڪرايا آھن. بورڊ طرفان پھرين لغت سال ۲۰۰۳ع منجھ ڇپي، جيڪا ايبٽ آباد جي سلطان سڪون صاحب جي ترتيب ڏنل آھي. ھندڪو بورڊ سال ۲۰۰۷ع دوران ٻي وڏي ۽ ضخيم ھندڪو لغت ڇپائي، جيڪا پشاور شھر جي رھاڪو ۽ يونيورسٽي آف لنڊن جي پروفيسر، ڊاڪٽر الاھي بخش اعواڻ جي ترتيب ڏنل آھي. ”سرزمين ھندڪو“ ۽ ”ھندڪو صوتيات“ پڻ پاڻ لکيا اٿائين، جيڪي گنڌارا ھندڪو بورڊ جا ڇپايل آھن. ھندڪو ٻوليءَ جي صوتيات تي سندس، ٽي ڪتابڙا سال ۱۹۷۰ع ڌاري سينٽرل ايشيا يونيورسٽي پشاور طرفان پڻ ڇپيل آھن. پاڻ لوڪ شاعر، تاريخدان، نقاد ۽ ٽيليڪاسٽر آھي. اردو ۽ انگريزيءَ منجھ ايڪٽيھ ڪتاب لکيا اٿائين. سندس پي ايڇ ڊي جي ٿيسس بعنوان؛ ”ھندڪو جي صفاتي محاورن جي صوتيات“، سال ۱۹۹۲ع ۾ ادارھ فروغ ھندڪو طرفان ڇپي آھي. سال ۱۹۹۵ع ڌاري مقتدرھ قومي زبان اسلام آباد، ٻوليءَ جي محاورن تي ترتيب ڏنل سندس لغت (انگريزي-اردو) ڇپائي آھي.
ان کان علاوھ ھندڪو ٻوليءَ جا مشھور اديب ۽ شاعر؛ آصف ثاقب، قاضي نصير بختيار، احمدعلي سائين، اجمل نذير، پروفيسر صوفي عبدالرشيد، ڪرنل فضل اڪبر ڪمال، سلطان سڪون، طاھر اھمد طاھر، شريف حسين شاھ، اظھر بخاري، پروفيسر محمد فريد، وحيد بسمل، پروفيسر يحيٰ خالد، خورشيد ساگر، نذير ڪسلوي، فاروق قريشي، محمد حنيف، ڪامران خلوص، ڊاڪٽر الاھي بخش اختر اعواڻ، احمد علي خيالي، قاضي سعيد ناز، شعيب شاھد، نذير حسين شاھ، پروفيسر بشير سوز، عرفان تبسم، نقاش اختر، احمد حسين مجاھد، خالد خواجا، امتياز الحق امتياز، زفاف سواتي وغيرھ آھن جيڪي ٻوليءَ جي واڌ ويجھ لاءِ مسلسل لکندا رھن ٿا. جيتوڻيڪ منجھن اڪثريت شاعرن جي آھي، تنھن ھوندي به اھي شاعريءَ کان علاوھ ھندڪو ٻوليءَ جي علم و ادب جي ٻين پھلوئن تي طبع آزمائي پڻ ڪري رھيا آھن. ان اڻ ٿڪ آبياريءَ مان اميد ڪري سگھجي ٿي ته اھا ٻولي، ڏينھون ڏينھن ترقي ڪندي رھندي.
سلطان سڪون صاحب، شاعر سان گڏ ھندڪو ٻوليءَ بابت، ھندڪو ٻوليءَ ۾ لکندڙن منجھان آھي، جنھن پھرين ھندڪو جي پھاڪن جي لغت لکي ڇپرائي. ان بعد، ”ڪوزي بچ درياھ“ پڻ لکي ڇپرايو. ھن ڪتاب اندر، ھندڪو چوڻين جو متن ان ڪتاب تان چونڊ ڪري ڏنو ويو آھن. جيئن ته سلطان سڪون صاحب، ھن وقت صاحب فراش آھي، ان ڪري ساڻس نه خط وڪتابت ٿي سگھي آھي ۽ نه ئي فون تي رابطو. دعا آھي ته رب تعاليٰ کيس صحت ڪامله ۽ عاجله عطا فرمائي.
انجنيئر عبدالوهاب سهتو
۸۹ پروفيسرس ڪالوني-۲
قنبر روڊ- لاڙڪاڻو