سلطان سڪون
پنهنجي ڳالهه
(ھندڪو ٻوليءَ اندر لکيل ڪتاب ” کوزے بچ دريا“ جو مھاڳ)
پھاڪا ۽ محاورا، ڪنھن به زبان جي تڪميل لاءِ لازمي تصور ڪيا ويندا آھن. اھي ڳالھ ٻولھ يا تقرير ۽ تحرير کي اثرائتو ۽ مختصر بنائڻ ۾ وڏو اھم ڪردار ادا ڪندا آھن. جتي ڪنھن ڳالھ جي وضاحت ۽ صراحت جي لاءِ گھڻن جملن جي ضرورت محسوس ڪبي آھي، اتي ھڪ پھاڪو/ ضرب المثل يا محاورو/ ورجيس مددگار ٿي پوندا آھن.
دراصل پھاڪا ۽ محاورا، انساني زندگيءَ ۾ وري وري آڏو ايندڙ گوناگون حالات ۽ واقعات، گرم سرد زماني جي تجربن ۽ مشاھدن جو جوھر ھوندا آھن، جيڪي پنھنجي جاءِ تي خود ڏاھپ ۽ حڪمت سان ٽمٽار ھوندا آھن.
ھندڪو زبان منجھ پھاڪي يا چوڻيءَ لاءِ ٻه لفظ رائج ھلندا پيا اچن. ھڪڙو لفظ کاڻ آھي، جيڪو اکاڻ جو مخفف آھي. ٻيو لفظ متّل (مت-تل) آھي. اکاڻ لفظ تي غور ڪرڻ سان معلوم ٿيو ته ھي لفظ آخڻا يا آکڻا منجھان جڙيل آھي يا ٺاھيو ويو آھي. آخڻا يا آکڻا، ٻه مختلف لھجا آھن، جن جو مطلب آھي؛ ڪھنا/چوڻ يا چيل ڳالھ. جڏھن ھندڪو ۾ ڳالھائڻ ٻولھائڻ دوران ڪنھن پھاڪي جي ڳالھائڻ يا استعمال ڪرڻ جي ضرورت محسوس ٿيندي آھي، ته ھيئن چيو ويندو آھي؛ ”ھيءَ وڏڙن جھونڙن يا سياڻن/ڏاھن ماڻھن جي کاڻ (چوڻ) يا اکاڻ (چوڻي) آھي. يعني اھا جھونن ۽ عقلمندن جي چيل ڳالھ يا پھاڪو آھي. اھڙيءَ طرح ٻيو لفظ متّل آھي. ان لفظ تي غور ڪرڻ سان معلوم ٿيو ته اھو مت+ل جو مجموعو آھي. مت، ھندي زبان جو لفظ آھي، جنھن جي معنيٰ سمجھ ٻوجھ، عقل ۽ ڏاھپ، فھم ۽ ادراڪ، دانائي، راءِ، نصيحت ۽ عادت آھي. جڏھن ته مت سان لڳل ل، حرف تمليڪي آھي، يعني مت جي حامل يا مت واري سوچ سمجھ، يا عقل ۽ ڏاھپ واري ڳالھ.
اکاڻ، کاڻ يا متّل (ضرب المثل)، جيتوڻيڪ ٻن ٽن لفظن يا ھڪ ٻن جملن تي مشتمل ھوندي آھ، ليڪن منجھس حڪمت ۽ ڏاھپ جو سمنڊ پيو ڇوليون ھڻندو آھي. مثال طور، ھيءَ ھندڪو جي ھڪ متّل آھي؛
کھاوے ٹبر سوہدے قبر
اھي چئن لفظن جا ھڪ يا ٻه جملا آھن. ليڪن جيڪا منجھن ڏاھپ جي ڳالھ چيل آھي، تنھن جي تشريح يا وضاحت، چند جملن ۾ ممڪن ئي ناھي. اھڙيءَ طرح ھڪڙو ٻيو پھاڪو آھي؛
چھٹی کہڑی دی شیطانی
ساری عمر دی پشیمانی
ھيءَ متّل به صرف ٻن جملن تي مشتمل آھي، ليڪن منجھس جيڪا حڪمت ۽ ڏاھپ لڪل آھي، سا زندگيءَ جي قدرن کي گھيريون بيٺي آھي. ھڪ دلچسپ ڳالھ ھيءَ به آھي، جو ھر پھاڪو يا محاورو، شعري وصفون به ساڻ کنيو ٿو وتي، يعني انھن جملن ۾، قافئي ۽ رديف جون خصوصيتون موجود ھونديون آھن. جيئن مٿي ڄاڻايل، ٻنھي پھاڪن منجھان نروار ٿئي ٿو. پھاڪي جي جامعيت واري خصوصيت جي ڪري ئي، مون ھن ڪتاب جو نالو ”ڪوزي بچ درياھ“ منتخب ڪيو آھي.
ھن کان اڳي به منھنجو ھڪڙو ڪتاب، جيڪو پھاڪن ۽ محاورن تي مشتمل آھي، مقتدره قومي زبان پاڪستان وارن سال ۱۹۹۹ع ڌاري ”ھندڪو ضرب الامثال“ جي نالي سان شايع ڪيو آھي، جنھن منجھ گھڻو مقدار پھاڪن جو ھيو. جڏھن ته موجودھ ڪتاب ۾ وڌيڪ مقدار محاورن جو آھي. ھتي ھڪڙي ڳالھ ٻڌائڻ ضروري ٿو سمجھان، ته اڳئين ڪتاب ”ھندڪو ضرب الامثال“ منجھان ڪو به پھاڪو يا محاورو، موجودھ ڪتاب ۾ ورجايو نه ويو آھي، جيتوڻيڪ ڪٿي اڙيو ٿڙيو، يادگيري جي سھو سبب ٿيو ھجي ته ممڪن آھي، جنھن جي ذميداري قبول ڪيان ٿو.
مھرباني.