نيويارڪ جي ترقي ۽ مشهوري
مٿي لکي آيو آهيان ته 1904ع ۾ نيويارڪ ۾ پهرين سب وي (زمين دوز) ريل هلڻ شروع ٿي. ان کان اڳ ۽ پوءِ جون ڪجهه اهم عمارتون، جيڪي اڄ به پنهنجو پاڻ مڃرائين ٿيون، هن ريت آهن: ايري Erie ڪئنال 1825ع ۾ ٺهيو، جنهن نيويارڪ ۾ وڏي تبديلي آندي ۽ هن ڪئنال جي ڪري ڪيتريون ئي پاڻيءَ جون Routes ٺهي پيون ۽ ماڻهو لانچن ۽ فيرين ذريعي ڪافي اندر تائين پهچڻ لڳا. نيويارڪ جو مشهور سينٽرل پارڪ 1835ع ۾ ٺهيو. هي مئن هٽن ٻيٽ 843 ايڪڙن تي آهي، جنهن جي ڊيگهه اڍائي ميل ۽ ويڪر ڏيڍ ميل آهي. هن جي اوڀر ۾ ففٿ ايوينيو ۽ ڏکڻ ۾ ڪولمبس سرڪل آهي. هن پارڪ کان ڪيترا ماڻهو، جيڪي ڀلي کڻي ڪڏهن نيويارڪ نه آيل هجن، واقف لڳن ٿا جو هي پارڪ دنيا جي ڪيترين ئي فلمن ۽ ٽي وي شوز ۾ ڏيکاريو وڃي ٿو. ايتري قدر جو هي پارڪ يعني سينٽرل پارڪ، نه فقط سڄي آمريڪا ۾ پر سڄي دنيا ۾ سڀ کان گهڻو مشهور چيو وڃي ٿو. جن هي پارڪ ڊيزائين ڪيو (فريڊرڪ ۽ ڪالورٽ) انهن ئي بعد ۾ بروڪلن ۾ پراسپيڪٽ پارڪ ٺاهيو.
سينٽرل پارڪ جو وڏو حصو قدرتي لڳي ٿو پر حقيقت ۾ هٿ سان ٺاهيو ويو آهي ۽ منجهس هٿرادو ڍنڍون آهن. هن ۾ جاگنگ جا رستا آهن ۽ ٻارن جي کيڏڻ جا ميدان پڻ. سياري جي موسم ۾ جڏهن ڪئناڊا ۽ اتراهن ڏينهن ۾ سخت ٿڌ ٿي پوي ته اتي جا ڪيترائي پرديسي پکي پارڪ ۾ اچيو لهن جيئن اسان وٽ سنڌ ۾ سياري جي موسم ۾ سائيبيريا کان آڙيون، نيرڳ ۽ ڪونجون وغيره اچن ٿيون.
آمريڪن ميوزيم آف نئچرل هسٽري (1877ع) ۾ ٺهيو. ميٽرو پوليٽن ميوزيم آف آرٽ 1880ع ۾، ميٽرو پوليٽن اوپيرا 1883ع ۾، بروڪلن برج (پل) پڻ 1883ع ۾ ۽ Statue of Liberty (آزادي جو مجسمو) 1886ع ۾. اڳتي هلي پاڻ ڪجهه ذڪر بروڪلن برج، آزادي جي مجسمي ۽ ايمپائر اسٽيٽ بلڊنگ ۽ ٻين اهم عمارتن بابت پڻ ڪنداسين.
نيويارڪ جي مشهور ڪرسلر (Chrysler) بلڊنگ 1930ع ۾ ٺهي، ايمپائر اسٽيٽ بلڊنگ 1931ع ۾ ۽ راڪ فيلر سينٽر 1932 ۾ ٺهيو. نيويارڪ ۾ جيڪا سڀ کان پهرين اتاهين بلڊنگ ٺهي اها Flatiron بلڊنگ آهي جيڪا 1902ع ۾ ٺهي.
نيويارڪ جو اهم حصو يعني صدر جو علائقو مئن هٽن آهي، جتي ڌنڌي ڌاڙي ۽ بئنڪن ۾ امير ڪمپنين جي عمارتن واري گهٽي وال اسٽريٽ آهي، عجيب خوشبوئن ۽ سوادن جي کاڌن وارو چائنا ٽائون ۽ لٽل اٽلي آهي (جيئن سنگاپور ۾ سرنگون روڊ لٽل انڊيا ٿو سڏجي)، جتي نئين فئشن جي ويس وڳن ۽ روشنين جو گهر ٽائيمس اسڪائر آهي، جتي امير توڙي غريب Enjoy ڪن ٿا. امير خريداري ڪري ۽ غريب انهن امير عورتن جي خوبصورت چهرن، ويس وڳن ۽ ٽائيمس اسڪائر جي روشنين کي ڏسي.
نيويارڪ جو هي صدر وارو علائقو يعني مرڪزي علائقو ’مين هٽن‘ هڪ دريائي ٻيٽ جي صورت ۾ آهي، يعني هن ٻيٽ جي چوڌاري سمنڊ هجڻ بدران درياهه آهي. مئٽن هٽن ٻيٽ هڊسن ندي ۽ ايسٽ نديءَ (East River) جي وچ ۾ آهي، جيڪي نديون هڪ ٿي خليج نيويارڪ (New York bay) مان ٿينديون ائٽلانٽڪ سمنڊ ۾ وڃيو ڇوڙ ڪن. جاگرافي جي شاگردن ۽ انهن جهازين لاءِ جيڪي پنهنجي جهاز کي هن پاسي نه وٺي آيا آهن، جي ڄاڻ لاءِ اهو لکڻ ضروري ٿو سمجهان ته ٽوڪيو بي (خليج ٽوڪيو) وانگر خليج نيويارڪ جا به ٻه حصا آهن؛ مٿيون (يعني اندريون) خليج ۽ هيٺيون (يعني ٻاهريون) خليج جيڪو ائٽلانٽڪ سمنڊ سان لاڳو آهي. نيويارڪ ۽ ڀرواري بندرگاهه نيوارڪ ۾ اچڻ لاءِ ائٽلانٽڪ سمنڊ لتاڙي، پوءِ ٻاهرين (Upper New York bay) ۾ اسين اچين جهاز جو لنگر ڪيرائيندا هئاسين. ان کان اڳيان وڌڻ جي اجازت نه هوندي هئي. بندرگاهه ۾ اسان جي جهاز جي ماپ جيتري جاءِ خالي ٿيڻ ۽ سامان لاهڻ ۽ چاڙهڻ جو بندوبست ٿيڻ تي بندرگاهه جو ڪو ڪئپٽن (جيڪو پائلٽ سڏجي ٿو) جهاز کي مٿين (Lower New York bay) ۾ وٺي هلندو هو، جتي ڪجهه دير بيهاري، جيسين بندرگاهه ۾ پهرين جو بيٺل جهاز نڪري، پوءِ نيويارڪ يا نيوارڪ ۾ اچي بيهاريندو هو. بهرحال اسان ٻاهرين نيويارڪ خليج ۾ لنگر ڪيرائڻ سان ئي خوش ٿي ويندا هئاسين ۽ سفر خير خوبيءَ سان ختم سمجهندا هئاسين جو اتي چوڌاري زمين جي آڏ هجڻ ڪري سمنڊ ماٺو ٿو رهي نه ته سال جا ڪيترائي مهينا نيويارڪ جي آسپاس وارو ائٽلانٽڪ سمنڊ پنائي رکي ٿو. ٻاهريون ۽ اندرون ’خليج نيويارڪ‘ هڪ سوڙهي سامونڊي گهٽيءَ ذريعي پاڻ ۾ ڳنڍيل آهي ۽ اهو گهٽيءَ وارو سمنڊ جو حصو Narrows سڏجي ٿو.