آمريڪا گجراتي پٽيلن سان ڀريو پيو آهي.
“هتي اوي نل ۾ ڪا مسجد آهي ڇا؟” مون ثمير کان پڇيو. اسان جتي رهون ٿا ان ننڍڙي شهر جو نالو Avenil آهي ۽ ثمير جي آفيس ٽي ميل کن پري ڀرواري شهر راهه وي (Rahway) ۾ آهي.
“جمعي نماز پڙهڻ لاءِ اسين دوست شيزان هوٽل ۾ ويندا آهيون. ان جو بئنڪٽ هال مالڪ طرفان نماز لاءِ خالي رکيو ويندو آهي” ثمير ٻڌايو.
آمريڪا ۾ مسلمانن جو تعداد وڌڻ ڪري جيتوڻيڪ مسجدون به وڌي رهيون آهن، پر تنهن هوندي به ڪيترن هَنڌن تي مسجد نه هجڻ ڪري علائقي جا مسلمان نمازون، خاص ڪري جمعي جي نماز ڪنهن جي آفيس يا گهر ۾ پڙهن ٿا يا وري ڪنهن هوٽل يا آفيس جو هال ڪجهه ڪلاڪن لاءِ مسواڙ تي وٺن ٿا. جيئن گهٽ ۾ گهـٽ هفتي ۾ هڪ دفعو اوسي پاسي ۾ رهندڙ مختلف ملڪن جي مسلمانن جي پاڻ ۾ گڏجاڻي ۽ سڃاڻپ ٿي سگهي. ان معاملي ۾ شيزان هوٽل جو مالڪ سخي مرد چئبو جو هفتي ۾ هڪ ڏينهن لنچ جي ڪمائيءَ تان هٿ کڻي سڄو هال، جنهن ۾ هزار کن مرد ۽ سؤ يا ٻه سؤ کن عورتون (جن جو بندوبست پڙدا هڻي الڳ ڪيو وڃي ٿو) نمازين حوالي ڪري ٿو، جنهن جي هو ڪا به مسواڙ نٿو وٺي.
هيءَ پاڪستاني هوٽل شيزان جنهن علائقي ۾ آهي اهو انڊين دڪانن کان مشهور آهي. اسلين (Iselin) شهر جو هي اوڪ ٽري روڊ وارو علائقو پاڪستان ۽ انڊين يعني ديسي هوٽلن ۽ دڪانن کان سڄي نيو جرسي رياست ۾ مشهور آهي. دڪان به هر قسم جا آهن، حجام ۽ ڪن ٽوپڻ واري کان وٺي آچار، ڀاڄين ۽ حلال گوشت وارن جا دوڪان نظر اچن ٿا. سندن نالا ۽ رستن تان لنگھندر ماڻهن کي ڏسي لڳي ٿو ته بمبئي يا ڪراچي ۾ هلي رهيا هجون ۽ ڪيترن دڪانن تي ته انگريزي سان گڏ هندي، گجراتي يا اردوءَ ۾ به بورڊ لڳل آهن.
بمبئي چاٽ هائوس،
پٽيل ڪئش ائنڊ ڪئري،
سوا گرها سائوٿ انڊين ڊوسا
پاڪيزه بوتيق
شيتل ڪلوٿس
ديسي بازار
ديپا آٽو رپيئر
نور محل حلال ميٽ
چاندني، شاليمار، مهاراني، لباس، اپنا بازار، گوڪل ويجي فوڊ، سرگم ميوزڪ....
ڪهڙا نالا کڻي ڪهڙا کڻجن.
هي اوڪ روڊ وارو شهر Iselin اسان واري شهر Avenel جي اولهه ۾ آهي ۽ اڍائي ميل کن پري ٿيندو. کيس ٻيا ويجھا شهر ڪولونيا (ميل کن پري)، فورڊس (اڍائي ميل ڏکڻ ۾)، Clark، ميٽرچين، ووڊ برج ۽ Sewarew آهي.
ثمير ڪلاڪ کن اڳ ۾ ئي اچي ويو جو هن جو بئنڪ تي ڪم هو. “ڪجهه دير اڳ ۾ ئي هلون؟” هن پڇيو.
“ڀلي. مون لاءِ ڪهڙو فرق ٿو پوي. آئون هونءَ ئي واندو ويٺو آهيان. گهر ۾ وهڻ بدران توسان چڪر پيو هڻندس.” مون چيو مانس ۽ ڪئميرا، پين ۽ ٻه چار ننڍا پنا کيسي ۾ وجھي نڪتس، ته جيئن ڪنهن رستي يا ماڻهوءَ جو نالو نوٽ ڪرڻو هجي ته لکي سگهجي.
اسان پنهنجي ڪالونيءَ مان نڪري سامهون واري روڊ تي آياسين، جنهن جي ڪنڊ تي هن علائقي جو مشهور اوي نل اسڪول آهي، جنهن جي اڳيان ٽي چار ايڪڙ سرسبز سائي ڇٻر تي شام جو هندستان جي گجرات رياست جا مرد ۽ عورتون ٽولا ٺاهي ويٺا هوندا آهن. نه فقط هتي اسان واري شهر اوي نل ۽ ڀرواري شهر Iselin پر سڄي آمريڪا ۾ انڊين گجراجي ڀريا پيا آهن ۽ انهن گجراتين ۾ وري هر هڪ پٽيل ذات جو ملندو. حق تي آمريڪا پٽيلن کي هاڻ آمريڪا اچڻ لاءِ ويزا گهٽ ٿي ڏئي. منهنجي خيال ۾ سڄي پاڪستان ۾ ايترا ماڻهو آمريڪا ۾ نه هوندا، جيترا فقط گجرات صوبي جا آهن. گجرات وارن جي نه فقط آمريڪا ۽ يورپ ۾ وڏي لئه آهي، جو هو ڪٿي به اڪيلائي نٿا محسوس ڪن ۽ هر هنڌ هنن جا پنهنجا موجود آهن پر پنهنجي ملڪ انڊيا ۾ به هنن جا وڏا ٺاٺ آهن، جو سندن صوبو سڀ کان گهڻي فارين ايڪسچينج ڪمائي ٿو. هو هندو سنڌين وانگر نه فقط ننڍي کنڊ جي ورهاڱي کانپوءِ پر گهڻو اڳ کان دنيا جي مختلف ملڪن ۾ پکڙيل هئا.
سنڌ ۽ گجرات صوبن جي ماڻهن ۾ فقط اهو فرق هو ته سنڌ جي اڌ کان وڌيڪ آدمشماري جيڪا مسلمان هئي، اها صفا موبائيل نه هئي، اهي جتي هئا اتي ئي ويٺا رهيا ٿي، انهن لاءِ ڀر وارو ڳوٺ به پرديس هو ۽ اهو ئي حال انهن جي تعليم جو هو. پر گجرات جو سڄو صوبو تعليم ۾ به اڳيان هو ته ٻاهر وڃي نت نيون نوڪريون ۽ ڌنڌا ڪرڻ ۾ به هوشيار هو. انهن بابت پنهنجي انڊيا واري سفرنامي “دهليءَ جو درشن” ۾ لکي آيو آهيان، ته گجرات جي حاڪمن انگريزن جي حڪومت ۾ به نمونا شمونا ڪري پنهنجي صوبي کي ترقي وٺرائي ۽ تعليم تي وڏو زور ڏنائون .... ويندي پنهنجا محل ۽ بنگلا به تعليمي ادارن کي وقف ڪري ڇڏيائون. ان ڪري گجرات ۾ وڏي سجاڳي آئي. گجرات جا ماڻهو سنڌ جي هندو سنڌين کان تعداد ۾ تمام گهڻو ٻاهر هئا، پر سنڌي هندو ٿورا هجڻ جي باوجود دنيا جي تمام گهڻن ملڪن ۾ پکڙيل هئا. جپان چين کان بصري بغداد تائين، ممباسا ۽ دارالسلام کان ميلبورن ڊئنمارڪ تائين، ويندي لاس پاماس، ڪيپ وردي ۽ برمودا جهڙن ٻيٽن تي به سنڌي واپاري نظر آيا ٿي. جن جو احوال تن ڏينهن جي سفرنامن ۾ لکي چڪو آهيان. مارشيش. سيشلز، فجي، سري لنڪا ۽ جاوا سماترا جهڙا ٻيٽَ ته ڄڻ هنن لاءِ خدا آباد، ڪوٽڙي، شڪارپور هو. سو هتي آمريڪا ۾ به گجراتي ۽ سنڌي هندو جام آهن، پر تعداد ۾ گجراتين سان ڪو ٻيو مقابلو ڪري نٿو سگهي. آئون به تازو تازو انڊيا مان (خاص ڪري گجرات جي شهرن بڙودا، احمد آباد ۽ گوڌران مان) ٿي هتي آيو آهيان، سو شام جي وقت واڪ دوران هنن پوڙهن گجراتي همراهن سان گڏ ويهي رهندو آهيان. هڪ اڌ دفعو هنن جو پوڙهين زالن سان به ويهي ڪچهري ڪيم ۽ فوٽو ڪڍيم. ڍلين ڍالين پتلونن ۽ پجامن ۾ هنن جا مرد ۽ اڻ استري ٿيل ساڙهين ۽ ڪڙتي پجامن ۾ هنن عورتن جا فوٽو جڏهن پنهنجن دوستن کي مختلف ملڪن ۾ اي ميل ڪريان ٿو، ته هنن کي يقين نٿو اچي ته هي آمريڪا آهي يا هندستان جو ڪو شهر. واپار سان تعلق رکندڙ هنن ماڻهن جون ڪچهريون جيتوڻيڪ مونکي سخت بور لڳيون. ان جي مقابلي ۾ سنڌي هندو واپاري ننڍي توڙي وڏي پئماني جو، تعليمي ڊگريون نه هجڻ جي باوجود دنيا جي وڌيڪ سڌ سماءَ رکي ٿو، هن جا عقل جا گفتا ۽ تجربي جون ڳالهيون ٻڌڻ ۽ هينئين سان هنڊائڻ جهڙيون ٿين ٿيون، جن جو تفصيلي احوال سنگاپور ۽ ملائيشيا وارن سفرنامن ۾ لکي چڪو آهيان. خاص ڪري هرڪشن ڀوڄواڻي، تان سري ڪشو، وڪيو مل لاکياڻي، مڪيشن پارواڻي، هانگ ڪانگ جي سيتل وغيره جون.
اسان جي گهر سامهون رهندڙ پٺاڻيءَ مون کان پڇيو ته هڪ ڏينهن آئون انهن پوڙهين گجراتين سان ويٺو هوس خير ته هو. هن جي گجراتين تي سخت ڪاوڙ آهي.
“خير ئي خير هو. هن عمر ۾ ته مونکي پوڙهيون ئي پاڻ سان گڏ ويهڻ ڏينديون.” مون کلندي چيومانس.
“پر تڏهن به؟” هن پڇيو. سندس پشاور جو مڙس گذريل ويهه سالن کان هتي چڪن فراءِ جي ريسٽورينٽ هلائي ٿو.
“دراصل آئون ان تاڙ ۾ هوس ته کانئن ڪا اهڙي ڪهاڻي يا دلچسپ گفتگو ٻڌي سگهان، جيڪو منهنجي پڙهندڙن لاءِ مزيدار ثابت ٿئي.” مون کيس ٻڌايو. کيس خبر آهي ته آئون جهازن جو انجنيئر هجڻ سان گڏ لکان به ٿو. هن منهن کي موڙو ڏيئي چيو: “اهي رنون ٻين جي موجودگيءَ ۾ مجال آهي جو ڪُڇن. پر مون ٻڌو آهي ته اهي روز شام جو ٽولو ٺاهي ڪو دنيا جهان جون خبرون نٿيون ڪن، پر سڀ پنهنجن نهرن جون گلائون ٿيون ڪن، ته هنن سندن پٽن کي پنهنجي قبضي ۾ ڪري ڇڏيو آهي. گهر جو ڪم به نٿيون ڪن. نوڪرين بهاني پيون ٻاهر جا عيش ڪن ۽ سندن ٻارن کي بوتل پيارڻ ۽ انهن جون نئپيون صاف ڪرڻ جو ڪم سَسن حوالي ڪريو وڃن.”