• ”بابا“ امجد ثاقب : عطا الحق قاسمي
پر سچي ڳالهه اها آهي ته منهنجي من ۾ جيڪي ٽي ڊپ هئا، تن مان صرف ٻه صحيح نڪتا. هڪ اهو ته مون لکڻ ۾ واقعي دير ڪري ڇڏي، پر اهو به جزوي طور تي صحيح نڪتو، ڇو ته ان دير جي ڪري امجد ثاقب جي دل ۾ منهنجي لاءِ ڪو ڪٽر پيدا نه ٿيو، پر هو چوندو رهيو ته جڏهن به لکو، پر ڪتاب پڙهي پوءِ لکو. جيتوڻيڪ کيس خبر نه هئي ته آئون ڪتاب پڙهڻ کانسواءِ ئي سٺو لکندو آهيان ۽ جلد ئي لکي وٺندو آهيان. منهنجو ٻيو انديشو هيءُ هو ته سفرنامو حسينائن جي ذڪر کانسواءِ ڪيئن ٿو لکي سگهجي ۽ منهنجو اهو انديشو صحيح نڪتو ۽ ڪيئن صحيح نڪتو، ان جو ذڪر اڳتي هلي ڪبو. البت منهنجو ٽيون ڊپ ته بلڪل ئي بي بنياد ثابت ٿيو ۽ اهو ڊپ هو ته مائيڪرو فنانس ۾ نالو ڪڍڻ واري شخص جي شهرت ۽ مقام پنهنجي جاءِ تي، پر ڪتاب لکڻ هڪ ڌار معاملو آهي. مونکي ڪهڙي خبر ته هيءَ همراهه جنهن جو نالو امجد ثاقب آهي، ان ڪري لڪل رستم نڪرندو ۽ مون سميت ڪيترن کي حيران ڪري ڇڏيندو.
صورتحال هيءَ آهي ته ڊاڪٽر امجد ثاقب آمريڪي يونيورسٽين ۾ مائيڪرو فنانس جي حوالي سان ليڪچر ڏيڻ جي لاءِ دعوتيو ويو هو. تنهنڪري هن اهو سفر ڪيو ۽ آمريڪا پهچي ويو. آمريڪا پهتو ته کيس هِتان هُتان مشهور پاڪستانين جا نياپا پهچڻ شروع ٿي ويا ته اسان ڏانهن به لڙي اچو. تنهنڪري پاڻ مختلف شهرن ۾ ويو ۽ پنهنجي تنظيم ”اخوت“ جي مول ۽ متن کان هزارين ماڻهن جي دلين ۾ جايون پيدا ڪندو ويو. اهو ته هو سندس سفرنامي جو هڪ حصو، جيڪو روٽين جو سفرنامو هو، پر اصل ”سفرنامو“ ته ان سفرنامي جي اندر هو، جيڪو خيال مان خيال پکڙبو ويو. هي هڪ بي حد حساس، ملڪ ۽ قوم سان عشق جي حد تائين محبت رکندڙ شخص جو سفرنامو آهي، جيڪو وک وک تي پنهنجي ملڪ جي ڪنهن هڪ مسئلي جي حوالي سان سوچيندو ۽ ان جون شڪليون بيان ڪندو ۽ ان جي نبيري لاءِ رستو ڳوليندو ٿو نظر اچي. هو لڳاتار سفر ۾ هو ۽ سندس خيال به ساڻس هم سفر هئا. ڪٿي ڪٿي زميني سفر پٺتي ۽ خيالن جو سفر اڳتي نڪرندو محسوس ٿو ٿئي ۽ اهو امجد ثاقب جي بيان جو ڪمال آهي ته هو پاٺڪ کي بور ٿيڻ نٿو ڏي. جيتوڻيڪ هڪ ديول ۾ اهو بورڊ لڳل هو ته، ”پادريءَ جي وعظ جي دوران کونگهرا هڻڻ شريعت موجب سخت گناهه آهي.“ پر اسانجو پادري ڳالهه ڪرڻ جو هنر ڄاڻي ٿو، تنهنڪري سندس پڙهندڙ سندس آڱر جلهي هن سان گڏ هلندو ٿو رهي ۽ ان سان گڏ هو آمريڪا جي ڪيترن ئي هنڌن جو سير پڻ ڪندو ٿو رهي ۽ سندس خيال به ايتري ته دلچسپي ۽ ڌيان سان ٿو ٻڌي، هو ننڍي هوندي ناني امان جون آکاڻيون ٻڌندو هو. سو مون اهو جيڪو چيو ته حسينن جي ذڪر کانسواءِ سفرنامو ڪيئن ٿو لکي سگهجي ته امجد ثاقب اهو ”معجزو“ ڪري ڏيکاريو. پر آئون جيئن ته هڪ بدگمان شخص آهيان، تنهنڪري منهنجي ذاتي خيال ۾ آمريڪا ۾ حسينائن سان هن منهن ضرور ڏنو، پر هو انهن جو ذڪر گول ڪري ويو. بس انهن مان اُتساهه وٺندو رهيو. منهنجي بدگماني جو سگهارو دليل اهو آهي ته ههڙو خوبصورت ۽ جامع سفرنامو ان قسم جي انسپائريشن کانسواءِ لکي ئي نٿو سگهجي.
هاڻ رهيو مائيڪرو فنانس ۾ نيڪ نالو ڪمائڻ واري شخص جو ڪتاب لکڻ، ته خبر جي حد تائين ته اها ڪا وڏي ڳالهه نه آهي... اوهين مهرباني ڪري منهنجي هن بيان کي منهنجي اڳين بيان سان متضاد قرار ڏيڻ کان اڳ منهنجي ٽي ڳالهه به ٻڌي وٺو، ڳالهه هيءَ آهي ته مون آبادگارن، صنعت ڪارن، سفارتڪارن ۽ ڪيترن ئي بيڪارن جا ڪتاب به پڙهيا آهن، پر انهن جي مطالعي دوران اهو احساس ٿو رهي ته هن همراهن نيٺ به اهو جوکم ڇو کنيو؟ پنهنجي پنهنجي کيتر ۾ هنن جيڪا عزت ماڻي هئي، اها هروڀرو وڃائي ڇڏي. پر امجد ثاقب جو نثر پڙهندي مون کي ڪيترن ئي هنڌن تي اهو احساس ٿيو ته آئون شايد ڪو خوبصورت انشائيه پيو پڙهان. سادو ۽ سليس، مائيدار ۽ دل ۾ پيهي وڃڻ واري لکڻي. اسان مان ڪيترائي اهڙا آهن، جيڪي بظاهر ادب سان لاڳاپيل نه هوندي به ههڙو سهڻو نثر لکڻ تي قادر آهي. اها الله جي ڏنل ڏات آهي ۽ الله تعاليٰ اها ڏات هروڀرو به نٿو ڏي. ان جي پويان انهن لکين غريبن جي ”سفارش“ موجود آهي، جن جي گهرن ۾ چُلهه ٻرڻ جو وسيلو امجد ثاقب جي تنظيم بڻي آهي.
۽ پڇاڙيءَ ۾ ڪجهه لفظ ”اخوت“ جي باري ۾. ان جو تفصيل ته اوهان سندس ڪتاب ۾ پڙهي ورتو. مختصر اهو ته امجد ثاقب فقط ڏهن هزارن روپين سان هن تنظيم جو بنياد رکيو هو. سندس مقصد اهو هو ته بي روزگاري يا گهٽ وسيلا رکندڙ ماڻهن ۾ ٻه ڪلو مڇي ورهائڻ جي بدران کين مڇي جهلڻ جو سامان ڏنو وڃي ته جيئن انهن جي انا زخمجڻ کانسواءِ ئي کين پنهنجن پيرن تي بيهاريو وڃي. تنهنڪري ان تنظيم ننڍن ننڍن ڌنڌن جي لاءِ ’قرض حسن‘ ڏيڻ شروع ڪيو ۽ هيستائين اها تنظيم پنج ارب روپيا حقدارن ۾ ورهائي چڪي آهي. پنجاب جو وڏو وزير شهباز شريف ڪڏهن ڪنهن نااهل همراهه جي ڪلهي تي هٿ رکيو ڇڏي ته اهو اتي ئي ويهي ٿو رهي ۽ جڏهن هن اصل شخص جي ڪلهن تي هٿ ٿو رکي ته هو ان مان سگهه حاصل ڪري اڳ کان به وڌيڪ سينو ساهي بيهي ٿو رهي. امجد ثاقب جي اهليت ۽ ديانت جو ميان صاحب به قائل آهي، تنهنڪري هاڻ هو به ان تنظيم سان سهڪار ڪري رهيو آهي. سڀ کان وڌيڪ خوشيءَ جي ڳالهه اها آهي ته جن غريب ماڻهن کي بنا وياڄ جي قرض ڏنا ويا آهن، انهن جي واپسي جو تناسب 99 ڏهائي 88 سيڪڙو آهي، بلڪ جڏهن اهي همراهه پنهنجن پيرن تي بيهن ٿا ته ان تنظيم جا ڊونر به بنجي وڃن ٿا.
ڪير ٿو چوي ته پاڪستاني عظيم قوم نه آهي؟ بنگلاديش ۾ اهو تجربو ڪيو ويو، پر اُتي وياج جو سيڪڙو لڳ ڀڳ 40 سيڪڙو ۽ اخوت ۾ وياڄ جو سيڪڙو ٻُڙي آهي. بنگلاديش جي جينئس کي نوبل پرائز ملي ويو ۽ امجد ثاقب کي فقط اوهان جون ۽ منهنجون دعائون. خدا ٿو ڄاڻي ته انهن ٻنهي مان ڪير وڌيڪ فائدي ۾ رهيو آهي؟ جيڪڏهن اڄڪلهه جا ”بابا“ مون کي معاف ڪن ته اهو ”بابا“ امجد ثاقب آهي ۽ ان جو ڪارڻ اهو ئي آهي، جيڪو مون اجهو بيان ڪيو آهي. ماڻهو کيس دعائون ڏين ٿا ۽ مون کي جڏهن دعائن جي گهرج پوندي آهي ته آئون وٽس ويندو آهيان. هن جي سامهون گوڏن ڀر ويهي چوندو آهيان. ”بابا جي! منهنجي لاءِ دعا ڪجو!“
عطا الحق قاسمي