4.19: تان مڃ محمد صه ڪارڻي
سيف الرحمان مبارڪپوري لکي ٿو ته... (حضرت) محمدصه هڪ جاهل، ڄٽ۽ زورآور سماج ۾ پيدا ٿيو، پر ان جي باوجود به مهذب ۽ سلڇڻو هو. شاهدي ته اها هوندي آهي، جيڪا دشمن ڏي، سندس سڀ کان وڏي دشمن ابوجهل چيو، ”اسين اوهان کي ڪوڙو نٿا چئون، پر اوهين جيڪو ڪجهه کڻي آيا آهيون، اهو رد ٿا ڪريون. جنهن تي الله جي هيءَ آيت نازل ٿي. ”اهي ماڻهو اوهان کي رد نٿا ڪن، پر اهي ظالم الله جي آيتن کان منهن موڙين ٿا.“ پاڻ وڏائي کان پري هئا، پاڻ مسڪينن جي عيادت ڪندا هئا، سندن اُٿي ويٺي غريبن سان هئي، ٻانهن جي دعوت قبوليندا هئا ۽ ماڻهن ۾ڪنهن فرق کانسواءِ هڪ عام ماڻهوءَ جيان ويهنداهئا. پنهنجي جتي پاڻ ٽانڪيندا هئا، پنهنجا ڪپڙا پاڻ سُبندا هئا ۽ پنهنجي هٿ سان ائين ڪم ڪندا هئا، جيئن ڪو عام ماڻهو پنهنجي گهر جو ڪم ڪارڪندو آهي. پنهنجي ٻڪري پاڻ ئي ڏهندا هئا. وعدي جي پابندي ۽ رحم فرمائيندا هئا. ماڻهن سان ٻاجهه، رحم ۽ مروت سان پيش ايندا هئا. سندن اخلاق سڀني کان اعليٰ هو. نه ڪڏهن ڪاوڙ ڪندا هئا، نه وري برائي جو بدلو برائيءَ سان ڏيندا هئا. معافي ۽ درگذر کان ڪم وٺندا هئا. ڪڏهن به ڪنهن نوڪر کي اُف به نه چيائون، ۽ نه ئي ان تي ڪو ڪم نه ڪرڻ تي ڏمريا. غريبن سان محبت ڪندڙ انهن سان ئي اٿندو ويهندو هو ۽ ڪنهن غريب کي سندس مفلسي جي ڪري گهٽ نه سمجهيائون. ضرورت کانسواءِ نه ڳالهائيندا هئا. پنهنجي سڀاءُ ۾ نرم هئا. نعمت ڪا ننڍڙي هوندي هئي ته ان جي به تعظيم ڪندا هئا. ڪنهن به شيءِ جي مذمت نه ڪندا هئا. ماني ٽڪي جي نه برائي ڪندا هئا ۽ نه ئي واکاڻ. پنهنجي نفس جي لاءِ ڪڏهن به ڪاوڙبا نه هئا، نه ئي وري بدلو وٺندا هئا. يعني اجائي ڳالهائڻ کان پاسو ڪندا هئا. ساٿين کي پاڻ ۾ ڳنڍيندا هئا ٽوڙيندا نه هئا. اعتدال پسند هئا، اجائي خرچ ۽ ميڙڻ کان پاسو ڪندا هئا. غافل نه ٿيندا هئا، ته متان ماڻهو به غافل يا ڏکارا ٿي وڃن. هر حالت جي لاءِ تيار رهندا هئا. حق گوئي ۾ ڪوتاهي نه ڪندا هئا. اُٿندي ويهندي الله جو ذڪر ڪندا رهندا هئا. پنهنجي لاءِ ڪا خاص جڳهه مقرر نه ڪندا هئا. مجلس ۾ جتي به جاءِ ملندي هُين، اُتي ويهي رهندا هئا. حاجتمندن کي نوازيندا هئا ۽ اوپرن سان به پنهنجائپ سان پيش ايندا هئا. پاڻ بي حد حيادار هئا. پنهنجون نظرون ڪنهن جي به چهري تي نه کپائيندا هئا. سندن چهري مبارڪ تي سدائين تازگي رهندي هئي. هوريان هوريان ۽ اکر اکر ڌار ڪري ڳالهائيندا هئا. نه گهڻو عتاب فرمائيندا هئا ۽ نه ئي گهڻي واکاڻ ڪندا هئا. پاڻ ٽن ڳالهين کان سدائين پنهنجي نفس کي محفوظ رکيائون. ريا کان، ڪنهن شيءِ جي گهڻائي کان ۽ اجائي ڳالهائڻ کان. پاڻ ٽن ڳالهين کان ماڻهن کي محفوظ رکيائون. نه ڪنهن جي مذمت ڪندا هئا، ڪنهن کي به گهٽ وڌ نه ڳالهائيندا ۽ نه وري ڪنهن جي عيب جوئي ڪندا هئا. گهڻو خاموش رهندا هئا. جيڪو شخص اڻ وڻندڙ ڳالهه ڪندو هو ته ان کان منهن ڦيري وٺندا هئا. بردباري، سهپ جي سگهه، وس ۾ هوندي به درگذر ڪري ڇڏڻ، تڪليفن ۽ صبر ۾ الله جي ياد، پالڻهار، خود پاڻ سڳورن جي واکاڻ ڪندي فرمايو، ”بيشڪ اوهان جو اخلاق اعليٰ آهي.“
ڪردار جون اهي ئي خوبيون آهن، جن جو تاريخ ۾ مثال نٿو ملي. جارج واشنگٽن کان اڳ يا پوءِ، ڪو به اهڙو شخص نٿو ملي، جنهن ۾ انهن خوبين جو اڌ به هجي. ايشيا، آفريقا، يورپ... سڄي دنيا ۾ ڪٿي به ڪا اهڙي هستي جيڪا جاهل ڄٽ ۽ زورآور قوم جي سختيءَ کي نرمي ۾ بدلائي ڇڏي. جيڪا تنگ نظري، تعصب ۽ جهالت جي جاءِ تي اتحاد، نظم و ضبط جهڙين خوبين کي وڌائي. جيڪا هيڻي کي سگهارو ۽ غريب کي بي نيازي ڏي. جيڪا عدل ۽ انصاف جو جهنڊو اُڀو ڪري ۽ برابري جو نظام لاڳو ڪري. جيڪا آدميت کي انسانيت جو شرف بخشي.
ان مهان هستيءَ کي هن جهان مان موڪلائيندي سوين سال ٿي چڪا آهن. پر تاريخ جا سڀئي ڪتاب گڏجي به ليڊرشپ جو اهڙو نمونو نه کانئس اڳ ۽ نه کانئس پوءِ پيش ڪري سگهيا. وڏن ماڻهن جي زندگي جو هڪ هڪ پهلو ڏٺو ويندو آهي. اُٿڻ ويهڻ، هلڻ گهمڻ، جنگ ۽ امن، محبت ۽ نفرت،گهر ۽ بازار-رچرڊ نڪسن پنهنجي ڪتاب ۾ هڪ سؤ کان به وڌيڪ اڳواڻن جو ذڪر ڪيو آهي ۽ انهن جون ننڍيون وڏيون هڪ هزار کان به وڌيڪ خوبيون ڳڻايون آهن. انهن مان ڪا اهڙي خوبي ڪونهي، جيڪا پاڻ سڳورن جي ذات مبارڪ ۾ نظر نه آئي هجي.