1.22: هڪ تصور- هڪ تحريڪ
اخوت هاڻ هڪ تصور نه پر تحريڪ بنجي چڪي آهي، هاڻ اها ڪجهه ماڻهن جي چريائپ ڪونهي، پر هڪ ادارو آهي. سماج کي سرمائيداري نظام جي رحم ۽ ڪرم تي ڇڏي نٿو سگهجي. ان نظام جو بنياد ئي پرماريت تي رکيو ويو آهي. جيڪي ماڻهو دولتمند آهن، بئنڪون تن کي وڌيڪ دولتمند بنائي ٿيون ڇڏين. جيڪي ماڻهو غريب، مسڪين ۽ لاچار آهن، انهن سان شودرن جهڙو سلوڪ ڪيو ٿو وڃي. ايڪيهين صديءَ جي اها ورهاست، معاشي متڀيد Financial Apartheid جي بدترين شڪل آهي. ڪائنات جي خزانن کي ٿورن ماڻهن پنهنجي قبضي ۾ وٺي لاٿو آهي. هنن جو وس پُڄي ته ڪر هو سج جي اُس ۽ تارن جي روشنيءَ جو به اگهه مقرر ڪري ڇڏين. هنن شايد تخليق جي مقصد کي سمجهيو ئي ڪونهي. جيڪو ڏاڍو سو گابو جو اصول انسان تي لاڳو ٿي نٿو سگهي. جيڪو رب جو آهي، اهو سڀني جو آهي. وسيلن جي برابر ورهاست، محنت ۽ صلاحيت موجب هئڻ گهرجي. جيڪڏهن رياست ئي غريب ۽ لاچار ماڻهن کان اکيون ٻوٽڻ لڳي ته پوءِ ان جو باقي جواز ئي نٿو رهي. اللهج جي رسولصه چيو آهي ته آئون پناهه ٿو گهران، فقر کان، کوٽ کان، ذلت کان ۽ آئون تنهنجي پناهه ٿو گهران اُن کان ته آئون ڪنهن تي ظلم ڪريان، يا مون تي ڪو ظلم ڪري. آئون توکان پناهه ٿو گهران غريبي کان، ڪفر کان، فسق کان، دشمني ۽ نفاق کان. غريب خيرات جا نه پر سهڪار جا گهورا آهن. اسين خيرات ڏيئي کين خيرات جو عادي بنائي ڇڏيندا آهيون. هو مال ۽ مڏي کان محروم ته آهن، پر عزت نفس کان نه، ۽ اسين خيرات ورهائي کين عزت نفس کان به محروم ڪري ٿا ڇڏيون. الله جي رسول فرمايو آهي ته: غربت، خيرات ۽ وياڄ کان بچو. غربت ڪفر تائين وٺي ٿي وڃي. خيرات تذليل آهي ۽ وياڄ الله سان جنگ ڪرڻ وانگيان آهي. اسان کي نه ته ڪفر ۽ تذليل گوارا آهي، ۽ نه ئي الله ۽ سندس رسول سان جنگ جا روادار ٿي سگهون ٿا. اخوت ڪو نئون ڪم نه ڪيو آهي. اسلام جي قرض حسن جي انفرادي نظام کي Institutionalize ڪيو آهي ته جيئن ماديت پرستيءَ جي هن دور ۾ ڀائيچاري ۽ امداد باهمي جي اصول کي عام ڪري سگهجي.
مون کي ٻن ماڻهن جا رايا ياد اچن ٿا. هڪ مائڪرو فنانس جي ماهر آمريڪي عورت ۽ ٻي ’انڊين انسٽيٽيوٽ آف مينيجمينٽ بنگلور‘ جي هڪ پروفيسر جي. اهي ٻئي مونکي مراڪش جي هڪ بين الاقوامي ڪانفرنس ۾ گڏيا. انهن مان هڪ جو چوڻ هو ته ”اخوت بنا وياڄ جي ننڍن قرضن جو هڪ منفرد ۽ بي مثال نظام متعارف ڪرائي دنيا ۾ پنهنجي لاءِ هڪ منفرد مقام حاصل ڪري ورتو آهي. اوهان ڪميونٽي جي سهڪار سان هر مڪتبه فڪر، عقيدي ۽ جديد ثقافت سان واسطو رکندڙ ماڻهن کي هڪجهڙي احترام سان مالي سهولتون فراهم ڪيون آهن. اهو بنا ڪنهن شڪ جي هڪ بهترين ڪارنامو آهي. اخوت سوسائٽي جي بهترين قدرن جو هڪ مثال آهي.“ ٻي چيو، ”اخوت پنهنجي ڪاوشن کي پنهنجي شاندار ڪلچرل قدرن سان جوڙي رکيو آهي. ان ئي شيءِ مون کي سڀني کان گهڻو متاثر ڪيو. اهي قدر ضرورتمند ڀائرن جي امداد جي همت افزائي ڪن ٿا. منهنجي خواهش آهي ته مون کي به هڪ ڏينهن اخوت جي آفيس اچڻ جو موقعو ملي ته جيئن آئون اخوت جي ڪم جي طريقي جو اڀياس ڪري سگهان. مون کي پڪ آهي ته هندستان ۾ اڻ ڳڻيا ادارا اخوت کان گهڻو ڪجهه سکي سگهن ٿا.“ سوين ملازم، هزارين گهراڻا ۽ لکين قرض. ڇا اهو ان ڳالهه جو ثبوت نه آهي ته اخوت هاڻ هڪ تصور نه پر هڪ تحريڪ بنجي چڪي آهي؟ جيئن فيض چيو آهي:
انہی کے فیض سے بازار عقل روشن ہے،
جو گاہ گاہ جنون اختیار کرتے ہیں۔