3.13: هڪ چڻنگ
کام تھے عشق میں بہت پر میر،
ہم ہی فارغ ہوئے شتابی سے۔
وطن واپسي تي قانون جي پرئڪٽس، سماجي ۽ سياسي سرگرمين ۾ لڳي ويو. علمي ۽ فڪري جهاد ۾ لاهور جي ميونسپل ڪمشنر کان وٺي پنجاب اسيمبلي جو اسپيڪر بنجڻ تائين، ڪاميابي جي اها ڪهڙي منزل هئي جيڪا خليفي شجاع الدين طئي نه ڪئي. دولت به ڪمايائين ته نالو به، پر غيرت کي سدائين اهميت ڏنائين.سياست جي تلاءَ ۾ ڪنول جي گل جيان اجرو ۽ منفرد رهيو. هن زندگي ۾ جيڪي چار عهدا ماڻيا، انهن تي ڪوبه فخر ڪري سگهي ٿو. اسلاميه ڪاليج جو اعزازي پرنسپل (43-1942ع) لاهور هاءِ ڪورٽ بار جو صدر (50-1946ع) انجمن حمايت اسلام جو صدر (55-1947ع) ۽ پنجاب اسيمبلي جو اسپيڪر (55-1951ع). اهي عهدا سندس علمي، سماجي ۽ سياسي خدمتن جو ڦل هئا. انهن عهدن تي رهندي هن جيڪي خدمت جون روايتون قائم ڪيون، اهي اڄ به روشن راهه آهن. هو پنجاب اسيمبلي جو واحد اسپيڪر هو، جنهن نه سرڪاري گاڏي ورتي ۽ نه ئي پگهار ورتي. ان عهدي تي رهندي سندس گهر تي جيڪي به تقريبون ٿيون، انهن جو سڄو خرچ هن پنهنجي کيسي مان ادا ڪيو. هن جي سفارش تي ڪنهن به نااهل کي نوڪري نه ملي ۽ نه ئي وري ڪنهن جو ناجائز ڪم ٿيو... هن نه پلاٽ ورتو ۽ نه ئي پرمٽ، نه ذاتي مشهوري ۽ نه ئي وري پوش... پوش جون هڪلون. جڏهن هُن هِن فاني جهان مان موڪلايو ته پنجاب اسيمبلي جو اسپيڪر هو. رات جو ٻارهين بجي سيني ۾ سور ٿيس ته بيگم کي سڏيائين ۽ چوڻ لڳو، هاڻ پاڻ موڪلايون ٿا. ٻي ئي گهڙيءَ اکيون ٻوٽيائين ۽ وڃي ڌڻيءَ کي پرتو. دنيا جي مال ۽ دولت کي هيچ سمجهڻ وارا هن جهان مان ائين ئي موڪلائيندا آهن. صداقت، امانت، ديانت، ڪنهن کي اهو تصور ڏسڻو هجي ته خليفي شجاع الدين کي ڏسي سگهي ٿو. بهادر بي باڪ ۽ اڻٿڪ جدوجهد ڪندڙ. زندگي جا آخري سال انجمن حمايت اسلام جي لاءِ وقف ڪري ڇڏيائين. اهو اعزاز به سندس ڪٽنب کي حاصل آهي ته ڏاڏو به انجمن حمايت اسلام جو صدر هو ته پوٽو به. مولانا صلاح الدين احمد چيو، خليفي شجاع جو صدارتي عرصو انجمن جو سونهري دور آهي. هن نه رڳو انجمن جي بگڙيل حالت کي سڌاريو، پر ان ۾ نئون روح ڦوڪي ڇڏيو. ڏسندي ئي ڏسندي انجمن جي خدمتن جو دائرو پکڙبو ويو. بيواهن، يتيم ٻارن، بي سهارا يتيمن جي ڪفالت کان وٺي نوجوانن جي تعليمي گهرجن جي پورائي تائين، اهڙا اڻ ڳڻيا نيڪ ڪم ٿيندا ويا... انجمن جي تاريخ تي هن جي خدمتن جا يادگار چٽ ابد تائين قائم رهندا. ان کان وڌيڪ ڀلا ٻي معتبر گواهي ڪهڙي ٿي سگهي ٿي. رهي سياسي زندگي ته اها ڪهاڻي پنجاب اسيمبلي جي ايوان ۾ محفوظ آهي. هڪ ڀيري لياقت علي خان شڪايت ڪئي ته پاڪستان ۾ اهليت وارا ماڻهو ملن ئي نٿا. خليفي شجاع الدين جو جواب هو... ’اوهان ۽ اوهان جي ساٿين قابل شخصن جو گهيرو تنگ ڪري رکيو آهي. اوهان جي نظر ان کان ٻاهر نٿي وڃي ته پوءِ اوهان کي اهل شخص ڪيئن ملندا.‘ صاف گوئي، منهن تي چئي ڇڏڻ، خودداري، بي نيازي ۽ توڪل، هو انهن سڀني گڻن جو گلدستو هو. هاڻ ته اهي گُڻ ڳولهيو به نٿا لڀن. جڏهن سياست جو مقصد دولت ۽ خدمت جو محور پنهنجي ذات بنجي وڃي ته خليفو شجاع الدين جنم نه وٺندو آهي. اهڙا ماڻهو فقط انهن قومن ۾ ڄمندا آهن، جيڪي شڪرگذار هجن اتفاق پسند هجن ۽ حڪمرانن جي احتساب جي جرئت رکندڙ هجن. سر شفيع محمد، سر فضل حسين، سر محمد اقبال، سر عبدالقادر، سر شهاب الدين جهڙا انسان ته امتحان جي طور تي ڏنا ويندا آهن، ۽ پوءِ سزا طور واپس ورتا ويندا آهن. سڄي ملڪ جي ڪابه گهٽي يا رستو، ڪو به شهر شجاع الدين جي نالي منسوب ٿيل ڪونهي. جڏهن شهر واسي ڌڪڙ ۽ ڌمچر مچائيندڙ ناچڻين ۽ ڳائڻن کي مسند تي ترجيح ڏين ته پوءِ اهو ئي ٿيندو آهي. هزارين فوٽ اوچائي تي سوچ جو رخ خليفي شجاع الدين ڏانهن ڪيئن مڙيو. بي داغ ۽ بي غرض خدمت جو حامل اهو شخص ڇو ياد آيو. ان لاءِ ته اسان جي ايندڙ منزل هاءِ پوائنٽ ۾ اسان جي ميزبان جو نالو خليفو ذڪي الدين هو ۽ ذڪي الدين، خليفي شجاع الدين جو پوٽو هو.