1.27: ڏينهن ۽ رات جو ڦيرو
رميش کنه جي ڪهاڻي ۾ عجيب قسم جي پنهنجائپ نظر آئي. هن ٻڌايو ته هو پنجويهه سال اڳ آمريڪا آيو. جڏهن هو دهليءَ مان نڪتو ته هٿين خالي هو، پر هن جي دل ۾ خواهشن جي هڪ دنيا آباد هئي. آمريڪا اُمڪانن جي سرزمين آهي، محنت جي عادت هجي ته ترقي جا دروازا اُپٽبا ويندا آهن. رميش کنه وٽ به اهو گُڻ هو. پنجٽيهه سال پوءِ جڏهن هو رٽائرڊ ٿيو ته وٽس ڪجهه موڙي گڏ ٿي چڪي هئي. رٽائرڊمينٽ کانپوءِ رميش ۽ سندس زال گهران نڪرڻ جو فيصلو ڪيو. جڏهن هنن اڌ دنيا ڏسي ورتي ته هڪ ڏينهن کين چنيوٽ نالي اهو ننڍو شهر ياد آيو، جتي سندن ننڍپڻ گذريو هو. جنهن جون گهٽيون سندن سُندر ساروڻين جو حصو هيون. جنهن جون ڀتيون، گس، گهيڙ ۽ گهٽيون هنن جي دلين جي ڌڙڪن هيون. جنهن جون حويليون کين کير وڪرو ڪنديون هيون.
اهو اڻويهين صدي جي چوٿين ڏاڪي جو ذڪر آهي، جڏهن رميش پاڪستان جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ چنيوٽ ۾ پنهنجي والدين سان گڏ رهندو هو. کيس اتي ٽي شيون سٺيون لڳنديون هيون. مندر، مندر جي ڀرسان مسجد ۽ اُن مسجد جا مينار. لاهور جي سنت نگر پاڙي ۾ رهندڙ هڪ ننڍي ڇوڪري به کيس سٺي لڳندي هئي، جنهن جو نالو نمل هو. بعد ۾ اها ئي نمل سندس جيون ساٿياڻي بڻي. مندر، مينار، مسجد ۽ نمل، ان دوران آزادي جو گهنڊ وڳو ۽ اهو سڀ ڪجهه کانئس کسجي ويو. سواءِ نمل جي! چنيوٽ جو چڪ جهمرا ريلوي اسٽيشن، اِتان کان لاهور ۽ پوءِ هندستان. ڊپ جي ڊگهي پاڇي ۾ رميش پنهنجي ڪٽنب سان گڏ دهلي پهتو. زندگي جا ايندڙ پنجاهه سال محنت ۾ گذري ويس، ڪجهه دهلي ته ڪجهه آمريڪا ۾، جستجو، ڪاميابي، ريٽائرڊمينٽ، گهمڻ ڦرڻ، پوءِ کيس الائجي ڇا ٿيو جو کيس چنيوٽ جي ياد بي چين ڪرڻ لڳي. هڪ ڀيرو، فقط هڪ ڀيرو آئون نمل سان گڏ اُت وڃڻ ٿو چاهيان، جتي منهنجي وڏڙن جي زندگي گذري. رميش کنه اهو چيو ۽ پوءِ سوچڻ لڳو ته اهو سڀ ڪجهه ڪيئن ٿو ٿي سگهي. سوچيندي سوچيندي هڪ ڪرڻو نظر آيس. کيس ڊسمبر 1993ع جي اها رات ياد اچڻ لڳي، جڏهن چوڌري الله بخش جي گهر آتشدان جي چوڌاري ڪيترائي همراهه ميڙو ڪري ويٺا هئا. پوءِ کيس ياد آيو ته اتي سندس ملاقات هڪ اهڙي همراهه سان ٿي هئي، جيڪو پاڻ به چنيوٽ جي محبت جو دعويدار هو. رميش کنه چوڌري الله بخش سان ان سَڌ جو اظهار ڪيو ۽ ڪيترائي مرحلا لنگهڻ کانپوءِ رميش ۽ سندس بيگم نمل مون وٽ لاهور پهتا. منهنجي زور ڀرڻ تي هنن مونکي ئي ميزبانيءَ جو شرف بخشيو. ايندڙ ست ڏينهن هنن ائين گذاريا، ڄڻ هو ڪنهن جنت ۾ رهيا پيا هجن. رميش کنه جي خوشين جي ڪا حد ئي نه هئي. هو چنيوٽ جي گهٽين ۾ چرين وانگر گهمندو رهيو. هن هر اُن ياد کي تازو ڪيو، جيڪا هن جي دل ۾ آباد هئي. چنيوٽ جي ماڻهن به کيس ائين ورتو ۽ سندس رستي ۾ پنبڻيون وڇايون ته دل جا دروازا به کولي ڇڏيا. شهر جي ناظم ذوالفقار شاهه کيس پنهنجي گهر مدعو ڪيو ۽ کيس ايتري ته عزت ڏني، جو هن جون اکيون خوشيءَ سبب ڀڄي پيون. جڏهن هو واپس وريو ته پاڻ سان گڏ ان گهر جي مٽي جي ننڍڙي هڙ به ساڻ کڻي ويو، جنهن گهر ۾ هن پهريون ڀيرو اک کولي هئي. سرحدن جي ديوار ڀلي ڪيتري به مٿاهين هجي، پر مٽي جي محبت سدائين جيئري رهي ٿي.
اهي ڪجهه ڏينهن اک ڇنڀ ۾ لنگهي ويا. وڃڻ کان اڳ رميش کنه اخوت کي ٻه سؤ ڊالر عطيو به ڏنو. اهو ڪنهن پرڏيهيءَ جو اخوت جي لاءِ پهريون عطيو هو. ”اخوت جو رشتو سرحدن کان مٿاهون آهي.“ رميش کنه عطيي سان گڏ هڪ نياپو به ڏنو. آمريڪا وڃي رميش مون کي هڪ خط ۾ لکيو ته: ”هندستان جي ورهاڱي وقت منهنجا وڏڙا جڏهن چنيوٽ مان نڪتا هئا ته هو نه رڳو معاشي غربت جو شڪار هئا، پر ڪنهن وڏي سماجي رتبي جا مالڪ به نه هئا. جيڪڏهن آئون پنهنجي مرحوم پيءُ کي اهو ٻڌائي سگهان ته آئون چنيوٽ ۾ انهن ماڻهن جو مزمان هئس جن جون حويليون ڏسي اسين حيران ٿيندا هئاسين ته کيس شايد يقين نه اچي. چنيوٽ منهنجي ساروڻين جو حرم آهي. واپس اچڻ جي باوجود به مون کي ائين ٿو لڳي ته ڄڻ آئون اڃا چنيوٽ ۾ هُجان... ڊاڪٽر صاحب! اوهان هڪ عام انسان کي ايڏو وڏو بنائي ڇڏيو آهي.“
اهو ئي رميش کنه، جيڪو هڪ وچئين طبقي جو فرد هو، سو لڏ پلاڻ جي تڪليفن جي باوجود ماڻهن کي گهڻو پٺتي ڇڏي ويو. ان جو ئي ته نالو رات ۽ ڏينهن جو چڪر آهي. ماڻهو پنهنجي ماضيءَ کي وساري ٿا ويهن، پر رميش پنهنجي ماضي کي نه وساريو. هن پنهنجي محنت سان هڪ مٿانهون سماجي درجو حاصل ڪيو. پر سندس وڏو ڪارنامو اهو آهي ته هن پنهنجي گودڙي سنڀالي رکي. يادن جو حرم ۽ طواف. اڄ کان پنجهٺ سال اڳ رميش کنه جڏهن ڊپ جي هالت ۾ چنيوٽ مان نڪتو ته کيس ڪا به خبر نه هئي ته هو هڪ ڏينهن ان ئي شهر جو مزمان هوندو. شهر جو ناظم کيس جيءَ ۾ جايون ڏيندو. ڪڏهن مٽ ماٽيءَ تي، نه ڪڏهن ماٽي مٽ تي. غم ۽ خوشي... عزت ۽ ذلت... اسان ۾ ڪيترا آهن، جيڪي ان هيٺ مٿاهين جي حقيقت کي سمجهن ٿا.