3.11 شل توتي هرگهڙيءَ رحمتون وسن
منهنجي جيون ۾ اهي ڏينهن غم سان ڀرپور هئا. 17-اپريل جي شام جو وقت جڏهن منهنجي مٺڙي جيجل امڙ جي زندگي جي دروازي تي موت کڙڪو ڪيو. هو رڌڻي ۾ بيٺي پاڻي پي رهي هئي، جو پٽ تي ڪري پيئي ۽ وڃي رب کي پرتي. اهو سڀ اوچتو ٿيو، کيس نه ڪا تڪليف هئي نه ڪو ڏک، نه ئي وري ڪا ڊگهي بيماري، کيس هڪدم اسپتال پهچايو ويو، پر هوءِ ته ڪڏهوڪي موڪلائي چڪي هئي. اوچتو ئي اوچتو محرومي جي ڪاري رات مون کي پنهنجي هنج ۾ گهيري ورتو. ائين لڳم ڄڻ منهنجو ارڪو ترڪو چٽ ٿي ويو ۽ ڏک، غم ۽ بي يارو مددگار هئڻ جو زوردار احساس منهنجي وجود کي گهيري ورتو. امڙ بي حد سادي ۽ دردمند انسان هئي. کيس مذهب سان وڏو لڳاءُ هو.پنهنجي سڀاءُ۾ نرم ۽ هر وقت، هر ڪنهن جي مدد ڪرڻ ۽ ڪم اچڻ جي لاءِ تيار هوندي هئي، ڪاش هن جي گُڻن مان ڪي گُڻ اسان کي به پلئه پون ها. سترهين اپريل جي اها رات ڏک ۽ پيڙاءُ جي رات هئي. ارڙهين تي کيس مٽي ماءَ جي هنج ۾ ليٽائڻون هو. عجيب اتفاق هو، جو اُن ئي ٽپهري کانپوءِ ”اخوت“ جي هڪ تقريب به هئي، جنهن ۾ صدر پاڪستان خاص مهمان هو. اها تقريب گورنر هائوس ۾ ٿي رهي هئي. گورنر، وزيراعليٰ، ڪورڪمانڊر ۽ سوين ٻيا مزمان جن ۾ اڻ ڳڻيا ڊونرس به شامل هئا ۽ تنهن کانسواءِ اهي ڪيترائي بهادر ڪٽنب، جن اخوت کان قرض وٺي پنهنجي خوشحاليءَ جي رستي جي تعمير ڪئي هئي. ٽن سؤ ماڻهن تي مشتمل اها تقريب اخوت جي لاءِ پيڙهه جي پٿر واري هئي. پر امتحان اڳيان هئا. امڙ جي آخري رسمن ۾ شامل رهان يا ان فرض کي نباهيان، جيڪو اخوت منهنجي ڪلهن تي وڌو آهي. هڪ عجيب ڇڪتاڻ ۽ بي چيني هئي، پنهنجي ذات جو ڏک يا هڪ وڏو ڏک.
فيصلو اهو ٿيو ته پنهنجي ڏک جي گهيري مان نڪرڻ ئي اصل زندگي آهي، امڙ کي پنهنجن هٿن سان مٽي جي حوالي ڪيو. ڪپڙا ڇنڊيم ۽ تقريب ۾ وڃي پهتس، ٻه ڪلاڪ ضبط جي بيان کان ٻاهر ڪيفيت ۾ گذريا. مونکي ائين لڳو ته منهنجي امڙ مون سان گڏ ۽ خوش به آهي ته مون سندس غم کي هڪ وڏي غم جي سامهون جهڪائي ڇڏيو. منهنجي ڪپڙن تي لڳل مٽي ڏسي ڪجهه ماڻهو حيران به ٿيا، پر ڪنهن کي به ان ڳالهه جو پتو پئجي نه سگهيو ته آئون سڌو قبرستان مان هت پهتو آهيان ۽ پنهنجي ماءُ کي مڻين مٽيءَ جي هيٺان سمهاري ڏک ۽ پيڙاءُ جو هڪ بار کڻي اسٽيج تي صدر پاڪستان سان گڏ ويٺو هوس. پنجاب جي گورنر ۽ پاڪستان جي صدر اخوت جي تصور ۽ خدمتن کي ساراهيو، پنهنجي سهڪار جو يقين ڏياريو. ڪيترن ئي ماڻهن عطين جو اعلان ڪيو، جنهن ۾ صدر ۽ سندس امڙ جا ٽي لک روپيا به شامل هئا. مون ٿورن لفظن ۾ مزمانن جا ٿورا مڃيا، ان دوران مونکي پنهنجي امڙ جو ٻاجهارو ۽ مهربان چهرو ياد ايندو رهيو. ڏک جون لهرون دل جي نازڪ رڳن سان ٽڪرائجي دل ۾ ئي جذب ٿينديون رهيون.
انهن ٻن ڪلاڪن مون کي گهڻو ڪجهه سيکاريو. بي ثباتي، خود اختياري ۽ بي نيازي، مونکي ان ڏينهن خبر پئي ته اخوت سان منهنجو عشق ڪيترو نه اونهون آهي ۽ اهو به ته پنهنجو ڏک وسارڻ ۾ ڪيتري نه لذت آهي. ڪجهه ماڻهن منهنجي اُن طريقي تي حيرت جو اظهار ڪيو. ڪجهه ماڻهن چيو ته توکي ائين ئي ڪرڻ گهرجي ها، اهي ماڻهو مون کي ڏاڍا سٺا لڳا، جو هو اُن ديوانگي کي سڃاڻي چڪا هئا، جنهن جو نالو ”اخوت“ آهي، تقريب پُڄاڻي تي پهتي، آئون واپس گهر پهتس، ماڻهو تعزيت جي لاءِ ايندا رهيا. آئون مطمئن هئس ته دردمندي جي جيڪا سوکڙي امڙ ڏني هئي، الله تعاليٰ ان غم کي غم جي حوالي ٿيڻ کان بچائي ورتو. اهو ته الله ئي آهي، جيڪو سڌي رستي تي هلائي ٿو، ڪرڻ کان بچائي ٿو ۽ اونداهي رات ۾ روشني پکيڙي ٿو. مون ايف ڪي کي اها سڄي ڪهاڻي ٻڌائي. ڪجهه لڙڪ لڙيا ۽ پوءِ ڊگهي ماٺار ڇانئجي ويئي. ڏک جي اظهار جا سوين طريقا آهن.