4.12: اسين ته ڪرم ڏانهن جهڪيل آهيون
اسان کي ٻين بجي مائيڪرو فنانس جي هڪ گرو روبرٽ فيلڊ سان گڏجڻو هو. روبرٽ سڪوفيلڊ ان اداري جي سربراهه جو نالو هو، جنهن سان مائيڪرو فنانس جون شروعاتي يادون لاڳاپيل آهن. انهن ڏينهن جو سُندر ساروڻيون جڏهن مائڪروفنانس اڃا هڪ ڪاوربار نه ٿيو هو.. جيفرسن ميموريل مان نڪري اسان نارٿ ويسٽ واشنگٽن جو رخ ڪيو. سڪوفيلڊ سان اها ملاقات منال بخش جي ذريعي طئي ٿي هئي. روبرٽ سڪوفيلڊ ”فنڪا“ نالي هڪ اداري جو صدر ۽ چيف ايگزيڪيوٽو آهي. فنڪا (Finca) يعني The foundation for international community Assistance کي غريب ماڻهن جي ورلڊ بئنڪ چيو وڃي ٿو. دنيا ۾ مائيڪروفنانس جي شروعات گرامين بئنڪ ۽ فنڪا نالي ان اداري کان ئي ٿي. فنڪا جو هيڊ ڪوارٽر واشنگٽن ۾ آهي، جڏهن ته هن جون دنيا جي ايڪيهين ملڪن ۾ شاخون آهن. واشنگٽن جي مهنگي ترين علائقي جي هڪ بلڊنگ جي مٿاهين منزل تي قائم ان اداري جي قرضن جو ڪاٿو 300 ملين ڊالر آهي.
فنڪا جي شروعات 1984ع ۾ جان هيچ نالي هڪ شخص جي هٿان ٿي جان هيچ (John Hatch) جو واسطو آمريڪا سان هو. هو يونيورسٽي آف وسڪونس مان گريجوئيشن ڪري پوءِ لاطيني آمريڪا جي هڪ ملڪ پيرو ۾ پهتو ۽ غريبن سان گڏجي ڪم ڪرڻ لڳو. اتي ئي هن پنهنجي ڊاڪٽريٽ به مڪمل هئي. پيرو کانسواءِ هو ڪيترن ئي ملڪن ۾ ترقياتي پروگرامن سان واڳيل رهيو، پر نتيجن جي لحاظ کان کيس هر ڀيري مايوسي ٿي. نيٺ هو ان نتيجي تي پهتو ته ماڻهن جي ترقي جي راهه ۾ سڀ کان وڏي رڪاوٽ خود حڪومت ئي آهي ۽ ٻي رڪاوٽ پرڏيهي ملڪن مان آيل ماهر آهن. سندس چوڻ هو ته جيڪڏهن حڪومت ۽ ماهر ماڻهن جي رستي تان هٽي وڃن ته هو پاڻ پنهنجي ترقي جي واٽ تي هلڻ لڳندا. جان هيچ جي اها سوچ ئي ڳوٺاڻي بئنڪنگ نظام جو بنياد ثابت ٿي. سڀني کان پهرين جنهن ملڪ ۾ ڳوٺاڻي بئنڪ ڪم شروع ڪيو ان جو نالو ڪوسٽاريڪا آهي، تنهن کانپوءِ ايلسلواڊو، ميڪسيڪو، هنڊوراس، گوئٽي مالا، لاطيني آمريڪا جي ملڪن کانپوءِ يوگنڊا، ملاوي، تنزانيا، زمبيا کان ويندي ڪيترن ئي ملڪن تائين اهو ڪم پکڙجي ويو. هن وقت فنڪا جي ڳوٺاڻن بئنڪن سان ستن لکن کان به وڌيڪ ماڻهو لاڳاپيل آهن. هن نظام جي پنجن اهم مقصدن ۾ بي حد غريب ماڻهن تائين پهچ، وسعت، پائيداري، تنوع ۽ پنهنجي گراهڪن سان دوستاڻو رويو شامل آهي. انهن مقصدن جو حصول ڪيترو ڏکيو آهي، تنهن جو اندازو جان هيچ جي هڪ لکڻي مان ٿئي ٿو. سندس چوڻ آهي ته، مون 1984ع ۾ ڳوٺاڻي بئنڪنگ سان لاڳاپيل اداري فنڪا (Finca) نالي اداري جو بنياد رکيو. ان وقت کان وٺي اڄ ڏينهن سوڌي آئون ڳوٺاڻي بئنڪنگ سان ئي لاڳاپيل آهيان. جنهن تيزيءَ سان وقت گذري پيو، ان ئي تيزي سان منهنجي حيرت وڌنڌي پئي وڃي. منهنجي دامن ۾ سوال تمام ججها آهن ۽ جواب گهٽ. ڳوٺاڻي بئنڪنگ جو مقصد انتهائي غريب ماڻهن تائين پهچڻ هو، پر اڄ به اڻ ڳڻيا غريب ڪُٽنب ان سهوليت مان فائدو ماڻي نه پيا سگهن. پکيڙ ۽ مالي پائيداري جهڙن مقصدن بئنڪ جي بنيادي مقصدن کي ڌنڌلائي ڇڏيو آهي. ڪڏهن ڪڏهن آئون پاڻ کان سوال ڪندو آهيان ته پائيداريءَ مان اسان جو مقصد ڪهڙو آهي؟ اسين ڪهڙي قسم جي پائيداريءَ جي لاءِ ڪوششن ۾ آهيون. ڳوٺاڻي بئنڪ جي پائيداري يا غريب ڪسٽمرز جي پائيداري؟ جيڪڏهن اسين اهي ٻئي هدف هڪئي وقت پورا نٿا ڪري سگهون ته هڪ هدف کي ٻي تي فوقيت ڇو ٿي ڏني وڃي. جيڪڏهن اسين رڳو غريب گهراڻي جي پائيداريءَ جي ڳالهه ڪنداسين، جيڪو اسان جو گراهڪ آهي ته اسان جي ترجيح ڪهڙي هئڻ گهرجي. هن پاران ماهوار قسط جي وقت سر وصولي يا هن جي ٻارن جي فيءَ جي ادائيگي. انهن ٻنهي مان ڪهڙي شيءِ کي اوليت ملڻ گهرجي. ٻيو معاملو پروگرام جي پکيڙ جو آهي. پکيڙ جي معنيٰ ڇا آهي ۽ ان جو رخ ڪهڙو هئڻ گهرجي. ڇا ان جو مطلب گهڻي ۾ گهڻا گراهڪ يا گهڻي ۾ گهڻا قرض آهن، يا اسان کي ٿورن گراهڪن کي مستقل بنيادن تي پاڻ سان گڏ رکڻ گهرجي. جيڪڏهن اسين گراهڪن جو تعداد وڌايون ٿا ته انهن جي صلاحيتن ۽ انهن جي آمدني کي ڪيئن وڌائينداسين. انهن جي ڪاروبار کي لاڳو خطرن ۽ انهن جي صحت ۽ زندگيءَ جي مامرن جو نبيرو ڪيئن ٿيندو؟ انهن سڀني ڳالهين جو اصل رڳو هڪ ئي سوال آهي ته ڇا اسين ڳوٺاڻي بئنڪنگ ۽ ننڍن قرض جي ذريعي پنهنجا گهربل مقصد ماڻي رهيا آهيون؟ پائيداري ۽ پکيڙ جهڙين ترجيحن کي بنيادي مقصدن کان هٽي ڏسي نٿو سگهجي. جيڪڏهن گراهڪ جي زندگي ۾ ڪا تبديلي نه آئي ته ان پائيداري ۽ پکيڙ مان ڪهڙي هڙ حاصل ٿيندي. جيڪڏهن بي حد غريب ماڻهو ئي غربت مان نڪري نه سگهن ته ان سڄي هڻ وٺ جو ڪهڙو فائدو؟
جان هيچ هاڻ سنئون سڌو فنڪا سان لاڳاپيل نه آهي. فنڪا جي اڳواڻي هاڻ روبرٽ سڪوفيلڊ ۽ ٻين وٽ آهي.
سڪوفيلڊ سان ملاقات جي دوران فنڪا کان وڌيڪ ”اخوت“ جون ڳالهيون ٿيون، هو اخوت جي ماڊل کان واقف هو. هن جي سوالن ۾ حيرت ۽ تجسس هو. هن اخوت جي ماڊل جي دل کولي واکاڻ ڪئي. سندس چوڻ هو ته ان ماڊل جي لاءِ تيزيءَ سان پکڙڻ ڏکيو هوندو، پر بنا وياڄ جي پهلو يقينن ان جي لائق آهي ته اهو واکاڻيو وڃي. سرمائيداري نظام جي هڪ حامي پاران اهو ٻُڌي گهڻي خوشي ٿي. سڪو فيلڊ پاڪستان اچڻ جي خواهش جو پڻ اظهار ڪيو. غربت جي خاتمي جي لاءِ جان هيچ، سڪوفيلڊ ۽ فنڪا جون ڪوششون واکاڻ جوڳيون آهن، پر ڳري سروسز چارجز جي ڪري کين تنقيد سان منهن ڏيڻو ٿو پوي. مونکي اهو سڄو بحث ياد اچڻ لڳو، جيڪو پهرين ڏينهن هاروڊ يونيورسٽي ۾ ٿيو هو. مائڪروفنانس ڪاروبار آهي يا ذميداري، ان کي ڪاروبار بنائي اسين ڪروڙين ماڻهن تائين پهچي ته وينداسين، پر ڇا ائين غربت ختم ٿي ويندي. منزل تائين پهچڻ جي لاءِ رستو ته صحيح هئڻ گهرجي. سڪوفيلڊ جي ڳالهين ۾ گرمجوشي ۽ پنهنجائپ هئي. ملاقات کانپوءِ اسين لفٽ طرف وڃڻ لڳاسين ته قدير پُڇيو، فنڪا جا هن وقت ست لک ڪسٽمر آهن ۽ اخوت وٽ هڪ لک، اسين ان هنڌ تي ڪڏهن پهچنداسين. ان جو سڄو مدار اسان جي دردمندي تي آهي. ان عظيم فلسفي جي پيروي تي، جنهن جو نالو مواخات آهي. جيڪڏهن پاڪستان جا پنجاهه سيڪڙو ماڻهو غريبن کي پنهنجو ڪن... مواخات جي ان ئي جذبي تحت اسان کي جيڪا تعليم ڏني ويئي آهي ته اهي پنجاهه سيڪڙو غربت جي ڌُٻڻ مان نڪري سگهن ٿا. هڪ شخص يا هڪ گهراڻي هڪ گهر يا هڪ شخص کي اختيار ڪري ورتو. ته پوءِ اهو ڪو ڏکيو ڪم نه آهي.“
ہر چارھہ گر کو چارہ گری سے گریز تھا
ورنہ ہمیں جو دکھ تھے بہت لا دوا نہ تھے