5.4: مومن جو زوال هٿين خالي هئڻ سان ڪونهي
بيڪر هال جي لائونچ ۾ پهرين تقريب ختم ٿي. سڀئي ماڻهو ٻاهر نڪري پنهنجن پنهنجن ڪمرن طرف وڃڻ لڳا. پروگرام مان وڌ ۾ وڌ فائدو حاصل ڪرڻ جي لاءِ ضروري هو ته اسين ان مواد کي چڱي نموني پڙهي وٺون، جيڪو انهن ڏينهن اڀياس هيٺ اچڻو هو،پر مون ان کان اڳ هارورڊ بزنس اسڪول جي عمارت ڏسڻ جو فيصلو ڪيو. هارورڊ دنيا جو سڀ کان مهنگو اسڪول آهي. ان جي خوبصورت عمارت مان پراڻي زماني جي باس ٿي اچي. آئيوي جون وليون، سرن سان ٺهيل عمارت، چؤڏس ساوڪ ئي ساوڪ، مون کي ته اهو گورنمينٽ ڪاليج جهڙو لڳو، جنهن کي جهان کان روشني ملي وڃي. سياري ۾ هتي چوڌاري اڇي چادر هوندي آهي، پر انهن ڏينهن گل ٽڙي رهيا هئا. هتي ايم بي اي ڪرڻ جي لاءِ ٻه ڪروڙ گهربل آهن. پر ماڻهو هيتري رقم ڇو ٿا خرچ ڪن. شايد اُن ڪري به ته جنهن جي ڇاتي تي هارورڊ جو تمغو لڳل هوندو آهي، ان جي صلاحيت تي ڪو به شڪ نه ٿو ڪري. هارورڊ يا بوسٽن، ڪيلي فورنيا جيان امير ته ڪونهي، پر هن شهر جي رهاڪن تعليم کي ئي روزگار بنائي ورتو آهي. اسين به شهرن کي علم ۽ تحقيق جي لاءِ وقف ڪري سگهون ٿا. اسانکي به ته اهو چيو ويو آهي ته ڄاڻندڙ ۽ اڻ ڄاڻ برابر نه آهن،پر اسين جاهلن جي قطار ۾ بيهڻ کي ترجيح ڏيندا آهيون. گذريل چاليهن سالن ۾ طبعيات، ڪيميا ۽ فلڪيات جي موضوع تي شايد ئي ڪو مقالو ڪنهن مسلمان سائنسدان لکيو هجي. ڪِرڻ جي به حد آهي. چارلس درياهه خاموشيءَ سان وهي رهيو هو.پاڻي ۽ ان جي ڪنڌي تي ويٺل شاگرد، نه ڪو احتجاج، نه ئي وري ڪو هُل بکيڙو، نه نعرا نه هوڪريا نه وري ڪو گارڊ يا سپاهي. هڪ پرسڪون ماحول هو. هر ڪو پنهنجيءَ ۾ مست بزنس اسڪول ۾ ٿوري دير وڙڪڻ کانپوءِ، آئون هارورڊ جي مرڪزي عمارت جي ڇٻر تي ويٺو پنهنجي ڏينهون ڏينهن زوال تي ويچاريندو رهيس. ڇا اسان جي غربت ئي اسان جي زوال جو ڪارڻ آهي؟ ڇا اها مفلسي آهي، جنهن اسان کان سڀ ڪجهه کسي ورتو آهي. اقبال جو مشهور شعر ڪنن ۾ ٻُرڻ لڳو.
یہ اور شے ہے جسے خود بھی تو سمجھتا ہے،
زوال بندہء مومن کا بے زری سے نہیں۔
زوال جا اڻ ڳڻيا سبب آهن.
ماڻهو پنهنجو دشمن پاڻ ئي ته هوندو آهي، جيڪڏهن ڪو پنهنجو پاڻ سان دشمنيءَ تي لهي اچي ته ڪير ڇا ٿو ڪري سگهي؟ ماضي جي خمارن ۾ ٻُڏو رهڻ، خزان جو ماتم ڪرڻ، رلهي متان وجهي سمهي رهڻ، پرائي مال تي ٽوپي نراڙ تي، نه ڪجهه پاڻ ڪرڻ ۽ نه ئي وري ڪنهن ٻي کي ڪجهه ڪرڻ ڏيڻ، هر ڪم مان وڏون ڪڍڻ، وڏيون وڏيون کوکليون دعوائون ڪرڻ، قوم جي مال کي مفت جو مال سمجهي لُٽڻ، ڦري ماري، چوري چڪاري، رعايتن جي ڳولا، اقربا پروري، رشوت ۽ ڪوڙ، ملاوت ۽ ذخيري اندوزي کي جائز سمجهڻ، ظلم، نا اتفاقي، وعده خلافي، بي حسي، سستي ۽ ڪاهلي، بي زاري ابد دلي، بدنيتي، بد ديانتي ۽ ڀتي خوري، شر جي ڀؤ سببان ماڻهن جي عزت ڪرڻ، زورآورن کي اڳواڻ مڃڻ، ڪوڙ تي لهي اچڻ ۽ منافقت ۾ پناهه وٺڻ. ڪم چوري، ٻين جي نه ٻُڌڻ، رڳو پنهنجي ٻولڻ، شڪ ڪرڻ ۽ حسد جي باهه ۾ سڙڻ، ڪنهن به ڳنڍيڇوڙ، بشني، نو سر باز ۽ مداريءَ جي پويان هلڻ ۽ پنهنجي ئي ملڪيت کي ساڙي ڦلهيار ڪري ڇڏڻ... جهالت جو زهر پيئڻ. آگهيءَ کان ڀڄڻ، اهو وساري ويهڻ ته اڳيان وڌندڙ پويان مُڙي نه ڏندا آهن، کين اڳتي ئي وڃڻو هوندو آهي... اڳتي... تمام گهڻو اڳتي.
زوال جو سبب رڳو غربت ڪونهي، پٺتي رهڻ جا ڪيترائي ڪارڻ آهن.