سفرناما

اخوت جو سفر

هن ڪتاب جي شروعات هارورڊ يونيورسٽيءَ جي هڪ سفر سان ٿئي ٿي. آمريڪا جو هي سفرنامو اصل ۾ اخوت جو ئي سفر آهي. يارهن سالن تي ٻڌل، اخوت جي شروعات، اُن جو فلسفو، اصول، طريقي ڪار، ان جا گُڻ ۽ اوڳُڻ، امڪانن جا نوان اُفق، ائين کڻي چئجي ته اهو سفر در سفر آهي. هڪ اهم سفر، جيڪو هلندي گهمندي ٿيو ۽ ٻيو اهو سفر جيڪو خيالن ۾ ٿيو.
Title Cover of book اخوت جو سفر

4.17: سروري در دين ما خدمت گري ست

اسڪول آف انٽرنيشنل اسٽڊيز جي سهڻي عمارت مان نڪري مون ڪتاب کوليو. منهنجي نظر جنهن پهرين نظم تي پيئي ان جو عنوان ”ڪئنسر“ هو.اهو نظم بيوروڪريسي جي باري ۾ هو، جيڪو منهنجو پهريون سکيا گهر هو، آئون جڏهن مقابلي جو امتحان پاس ڪري سول سروسز اڪيڊمي پهتس ته منهنجي شوق جي ڪا حد هئي ڇا! مونکي ان خوبصورت عمارت جي پيشاني تي هڪ لکت نظر آئي. ’سروري در دين ما خدمت گري ست‘ مونکي اها لکت ڏاڍي وڻي. ان لکت کي مون ان ئي وقت پنهنجي دل جي هڪ ڪنڊ ۾ رکي ڇڏيو. 1985ع ۾ سول سروسز اڪيڊمي جي ڊائريڪٽر جنرل جو عهدو شيخ منظور الاهيءَ وٽ هو. اڳتي هلي هو پنجاب جو وزير اعليٰ به ٿيو. سندس مشهوري جو سبب دردمندي ۾ ٻُڏل مضمونن جو هڪ مجموعو ’دردلڪشا‘ به آهي. ادبي ذوق جي ڪري مون کي سندس خاص ويجهڙائپ به حاصل رهي. اڪيڊمي جي سکيا دوران اسان گهڻو ڪجهه سکيو. يعني قانون جي حڪمراني، خدمت ۽ احتساب. اسان جي سامهون تمام وڏا نالا ورتا ويا، پر انهن سان جيڪي توقعات لاڳاپيل هيون، سي پوريون نه ٿيون. وقت وڏو ظالم آهي، مصلحت يا مفاد اهي همراه ڪنهن نه ڪنهن صليب تي لڙڪي پيا، جيڪي بچيا سي بنهه ٿورا هئا. تمام ٿورا آڱرين تي ڳڻڻ جيترا. دنيا چوي ٿي ته بيوروڪريسي ڪنهن قوم جو ڀاڳ بدلائي نٿي سگهي، پر اسان کي اها اميد هئي. شايد ايندڙ وقت ۾ ان ڦلهيار مان چڻنگ دکي ڀنڀٽ بڻجي وڃي. ننڍي هوندي هڪ چوڻي ٻُڌي هئي سين. ”هرچه رفت در کان نمڪ، نمڪ شد“ (جيڪو به لوڻ جي کاڻ ۾ ويو، اهو لوڻ ٿي ويو) بيوروڪريسي جو رنگ به ڏاڍو گهرو آهي. ان ۾ گهڙڻ کانپوءِ هوريان هوريان سڄي چريائپ ميڻ وانگيان وگهري ويندي آهي. جيئن احسان دانش چيو آهي:
کل دھوپ کے میلے سے خریدے تھے کھلونے،
جو موم کا پتلا تھا وہ گھر تک نہیں پہنچا۔
ماڻهو اڪثر مون کان پُڇندا آهن ته اوهان ان گهٽي مان ڇو نڪري آيا ۽ جواب ۾ آئون مختيار مسعود جي هڪ خوبصورت لکڻي ۾ پناهه وٺندو آهيان... اهو هنڌ جتي دلي خواهشن ۽ فرض منصبي جون حدون گڏجي وڃن، خوشبختي سڏبي آهي. فيصلو ڪرڻ ۾ ويرم ئي نه لڳي. ’اڪبر ايس احمد جو ڪتاب Suspended somewhere between منهنجي هٿ ۾ آهي يونيورسٽيءَ جي وڏي ۽ ويڪري پارڪنگ ۽ ڪينسر جي نالي سان هڪ دل کي ڇهندڙ نظم:
I ask why
Why has the poetry in me
Dired up?
Perhaps
My blood is turning to water
A bureaucrat’s job is not easy
I coarsens the soul
Blunts the mind
Kills the heart
And here
Dirt, ignorance, disease
And also poverty
Surround me like the
Quick sands of a forecast doom
The slow Death of cancer

هي نظم، اهڙين ئي گهڙين جي ڪهاڻي آهي، جيڪا اجائي هلي ويئي. زندگي هڪ ڀيرو ٿي ملي، جيڪا اجائي نه وڃڻ گهرجي. نوڪر شاهيءَ جي قيد ۾ آئيڊيل ازم جو اهو ڏيئو هلڪو ٿيڻ ٿو لڳي.