سفرناما

اخوت جو سفر

هن ڪتاب جي شروعات هارورڊ يونيورسٽيءَ جي هڪ سفر سان ٿئي ٿي. آمريڪا جو هي سفرنامو اصل ۾ اخوت جو ئي سفر آهي. يارهن سالن تي ٻڌل، اخوت جي شروعات، اُن جو فلسفو، اصول، طريقي ڪار، ان جا گُڻ ۽ اوڳُڻ، امڪانن جا نوان اُفق، ائين کڻي چئجي ته اهو سفر در سفر آهي. هڪ اهم سفر، جيڪو هلندي گهمندي ٿيو ۽ ٻيو اهو سفر جيڪو خيالن ۾ ٿيو.
Title Cover of book اخوت جو سفر

4.4: اچ ته گڏجون پاڻ ۾

شام جا پاڇا هوريان هوريان لڙڻ لڳا. هوا جا جهونڪا ۽ وڻندڙ موسم ۾ اسين خالد صاحب جي آفيس مان نڪري هڪ ٻي خوبصورت رستي تان ٿيندا هڪ وڏي اسٽور طرف روانا ٿياسين. مون کي ڪجهه سامان يعني هڪ ننڍي بيگ ۽ ڪجهه سوکڙيون وٺڻيون هيون. اسٽور ۾ گهڙياسين ته سامهون هڪ عجيب دنيا هئي. وشال اسٽور ۾ شين جا ڍڳ هئا ۽ انهن ڍڳن مان شين جي چونڊ ڏاڍي ڏکي ٿي پئي. گهڻائي به ڪنهن عذاب کان گهٽ نه آهي. اسٽور ۾ وڙڪندي، شين جي چونڊ ۽ ادائيگي ڪندي اسان کي هڪ ڪلاڪ ٿي ويو. اُتان کان ئي ٿورو پرڀرو هڪ هوٽل ۾ ڊاڪٽر امتياز نور رات جي مانيءَ جو بندوبست ڪيو هو. آئون، قدير ۽ امتياز هوٽل پهتاسين ته امتياز اسان جي اوسيئڙي ۾ هو، اها راڪ ويل ۾ حلال فوڊ جي مشهور هوٽل هئي، جنهن ۾ ڪيترائي مسلم گهراڻا به ويٺل نظر آيا. ڪجهه عورتن کي حجاب پاتل هئا ته ڪي بي حجاب هيون. اسين به هڪ ڪنڊ جهلي وڃي ويٺاسين، ماني سادي پر ڏاڍي لذيذ هئي. اسان جي ڳالهين جو موضوع فقط اخوت هو. هنن ٻنهي پنهنجن اباڻن شهرن ۾ اخوت جي شروعات ڪرڻ ٿي چاهي، هنن جو واسطو ڏکڻ پنجاب سان آهي، جيڪو اخوت جو مرڪز بنجي چڪو آهي. ڏکڻ پنجاب ۾ ڪم جي شروعات ”جهانيان“ نالي شهر مان ٿي، اهو شهر امتياز جي اباڻي ضلع وهاڙي کان ڪو گهڻو پري نه آهي. مون کيس ٻڌايو ته اها 8 آڪٽوبر 2007ع جي ڳالهه آهي، جڏهن اسين ”غله منڊي جهانيان“ جي هڪ سادي پر پُروقار مسجد ۾ پهتاسين. ٻن سؤن جي لڳ ڀڳ مهمان رڳو ڀائيچاري جي جذبي تحت گڏ ٿيا هئا. جهانيان جي رهاڪو اسان جو دوست راؤ سعادت اسان جو ميزبان هو. رائو ڪجهه وقت اڳ لاهور ۾ اخوت جي هڪ تقريب ۾ شريڪ ٿيو ۽ پوءِ اخوت جو حصو بنجي ويو. هن جي خلوص واري دعوت کانپوءِ اخوت جهانيان جي شروعات جي تياري ٿيڻ لڳي. شاهد صفدر جي لاءِ اهو مرحلو بي حد اهم هو، هن وڏي محنت ۽ ڦڙتائيءَ سان ڪم ڪيو. منير احمد مقامي ٽيم جو اڳواڻ چونڊيو ويو. سکيا جا مرحلا طئي ٿيندي ئي مقرر ڪيل تاريخ تي اٺن ڄڻن کي مختلف ڌنڌن جي لاءِ اسي هزار روپيا قرض طور ڏنا ويا. اهي ننڍڙا ڌنڌا ڪهڙا هئا. جهانيان جي هڪ بزار ۾ ٻه ريڙهيون، ٻه ننڍا جنرل اسٽور، ٽي سلائي جامرڪز ۽ هڪ پنساري جو دوڪان. پر ڳالهه رڳو اٺن قرضن تي بيهي نه سگهي. اڄ پنجن سالن کانپوءِ ان ننڍي شهر ۾ چار هزار قرض ورهائجي چڪا آهن. اڍائي هزارن کان به وڌيڪ ڪٽنبن ۾ ڇهه ڪروڙن کان به وڌيڪ رقم ورهائي ويئي ۽ ان رقم جي واپسيءَ جو تناسب لڳ ڀڳ سؤ سيڪڙو آهي. جهانيان اخوت جي ۽ اخوت جهانيان جي سڃاڻپ بنجي چڪي آهي. امتياز ان ڪارڪردگي تي حيرت ۾ ورتل هو.
ٻي ڪهاڻي جيڪا مون کين ٻڌائي، اها راجن پور جي هئي. ڏکڻ پنجاب جو آخري ضلع، جنهن سان سنڌ ۽ بلوچستان جون سرحدون ملن ٿيون، خيبر پختونخواه به گهڻو پري نه آهي. چئن صوبن جي سنگم راجن پور سان گڏ هڪ ننڍو شهر مٺڻ ڪوٽ آهي. مٺڻ ڪوٽ سرائيڪي زبان جي مشهور شاعر خواجه غلام فريد جي رهائش. خواجه غلام فريد صوفياڻي شاعري جي سلسلي جي هڪ اهم ڪڙي آهي. سندس ڪلام ۾ جيڪو سوز ۽ گداز آهي، هجر جو درد آهي، وصال جي لذت آهي ۽ عشق حقيقي جون رمزون آهن، انهن جي ڇا ڳالهه ڪجي خواجه غلام فريد جي دردمندي ۽ دريا دليءِ جا قصا سڄي علائقي ۾ مشهور آهن. بهاولپور جو مشهور حاڪم ۽ نواب سر محمد صادق سندس مريد هو. چون ٿا ته هڪ ڀيري نواب ڪنهن سائل کي بي رخي ڏيکاري ته اهو خواجه غلام فريد جي در تي اچي پهتو ته پاڻ محبت منجهان نواب صاحب کي لکيائين.
”صادق! زير ٿي، زبر نه بنج... متان پيش پوندي هووي.“
”اي صادق هيٺاهين وٺ، ڏاڍو نه ٿي، ڪٿي ائين نه ٿئي جو توکي ڪنهن جي روبرو پيش پوڻون پئجي وڃي.“ اها تشبيهه اختصار ۽ بلاغت جو شاهڪار آهي. اردو جي علامتن يعني زير زبر ۽ پيش جي ذريعي ڪيڏو نه وڏو اخلاقي اصول بيان ڪيو ويو. پٺاڻي خان جي آواز ته سندس ڪلام کي چار چنڊ لڳائي ڇڏيا. سندس هڪ نعت ۾ عشق رسولصه پنهنجي جوڀن تي آهي.

میڈا عشق وی توں میڈا یار وی توں،
میڈا دین وی توں ایمان وی توں

میڈا جسم وی توں میڈا روح وی توں
میڈا قلب وی توں جند جان وی توں

میڈا کعبہ قبلہ مسجد منبر،
مصحف تے قرآن وی توں

میڈے فرض فریضے حج زکاتاں
صوم صلوٰت اذان وی توں

میڈا زہد عبادت طاقت تقویٰ
علم وی توں عرفان وی توں

میڈا ذکر وی توں میڈا فکر وی توں
میڈا ذوق وی توں وجدان وی توں

میڈا سانول مٹھڑا شام سلونا
من موہن جانان وی توں

میڈا دھرم وی توں میڈا بھرم وی توں
میڈا شرم وی توں میڈا شان وی توں

میڈا دکھ سکھ روون کھلن وی توں
میڈا درد وی توں درمان وی توں

میڈا خوشیاں دا اسباب وی توں
میڈے سولاں دا سامان وی توں

میڈا حسن تے بھاگ سھاگ وی توں
میڈا بخت تے نام و نشان وی توں

میڈی مہندی کجل مساگ وی توں
میڈی سرخی بیڑا پان وی توں

میڈی وحشت جوش جنون وی توں
میڈا گریہ آہ و فغان وی تون

میڈا شعر عروض قوافی توں
میڈا بحر وی توں اوزان وی توں

میڈا اول آخر اندر باہر
ظاہر تے پنہان وی توں

جے یار فرید قبول کرے
سرکار وی توں سلطان وی توں

نہ تان کہتر کمتر احقر ادنیٰ
لا شے لا امکان وی توں

اها نعت عقيدت جو سمنڊ آهي. جڏهن به ٻُڌجي ٿي هڪ سرشاري جي ڪيفيت طاري ٿي وڃي ٿي. مون ميزبان کي ٻڌايو ته ان نعت جي ڇڪ مون کي مٺڻ ڪوٽ وٺي ويئي. اها ٻه سال اڳ 30 مئي 2010ع جي هڪ تپندڙ ٻپهري هئي. آرهڙ جي ڏينهن هئڻ سبب آسمان مان ڄڻ ته باهه پي وٺي. گرمي پد پنجاهه ڊگرين کان به وڌيڪ هو ۽ مٺڻ ڪوٽ جي هڪ مشهور مسجد ۾ اخوت جو پهريون جلسو هو. مسجد جي عمارت ۾ نيري رنگ جي ٽائلس ججهي مقدار ۾ استعمال ڪئي ويئي هئي. عمارت جو دائرو، طرف ۽ گنبذ نيري آسمان جو ئي حصو ٿي لڳا، گويا نيري رنگ سڄي ڪائنات کي گڏي ڇڏيو هجي. ان سهڻي مسجد ۾ جاءِ ملڻ به هڪ اعزاز هو. اهو ڪم جيڪو ستن ماڻهن شروع ڪيو، اهو هوريان هوريان غير معمولي شڪل اختيار ڪري ويو. هاڻ صورتحال اها آهي ته يارهن هزار ڪٽنبن ۾ تيرهن ڪروڙ روپين جي رقم قرض حسنه طور ورهائي ويئي آهي، سهڻي سلوڪ ۽ بنيادي قدرن جي اها ڪهاڻي مٺڻ ڪوٽ جي ٽن ڄڻن جي ذڪر کانسواءِ اڻپوري آهي. اهي ٽي ڄڻا آهن. خواجه ڪليم ڪوريجه، ملڪ ڪمال فريد ۽ حاجي عبدالغني گوپانگ، جڏهن اهي ٽئي ڄڻا اسان سان ملڻ جي لاءِ لاهور آيا ته ڪجهه ٻيا هئا، پر اخوت سان وابستگي سندن ڪايائي پلٽي ڇڏي. ڪٿي شڪ ۽ شبهو ته ڪٿي وري يقين جي دولت. خواجه فريد جي روايت جا اهي امين ڏاڍا ڪي دردمند نڪتا. مٺڻ ڪوٽ مان ڦٽندڙ ان سُهائي ۾ سڄو علائقو جڳ مڳائڻ لڳو. ڊيره غازي خان مان جعفر خان لغاري، اويس خان لغاري ۽ محمد محسن لغاري ڀلا ڪيئن ٿي پٺتي رهي سگهيا. ’چوٽي زيرين‘ ۾ به انهن ايثار جو هڪ نئون داستان لکيو. ملتان، مظفر ڳڙهه، بهاولپور ۽ لوڌران، جعفر خان جي بيگم مينا لغاري جي ته اها خواهش هئي ته سندس قديم ۽ تاريخي حويلي ۾ اخوت جي آفيس قائم ڪئي وڃي ۽ پوءِ پاڪستان جي اڳوڻي صدر سردار فاروق احمد لغاري ۽ علائقي جي ٻن ٻين معتبر شخصيتن سردار ذوالفقار کوسي ۽ نصرالله دريشڪ ڪلاڪن جا ڪلاڪ اخوت جي ڪهاڻي ٻڌي. پر اهي سڀ سياسي طور تي ته هڪٻئي جا مخالف آهن. قدير سوال ڪيو. سياست تي ته اختلاف ٿي سگهن ٿا، پر اخوت تي ڪنهن کي به اختلاف ڪونهن. اها نه سياست آهي، نه ڪاروبار ۽ نه ئي وري ڪا شهرت جي راند. اهو ته اسان جو گڏيل ورثو آهي. ڏکڻ جي اها ڪهاڻي پُڄاڻيءَ جي ويجهو هئي ته راڪ ويل ۾ چيني هوٽل جي ڌڃاڻي بل پيش ڪيو. قهوي جو دور به ختم ٿي چڪو هو. قدير ۽ امتياز جو واسطو ”چشتيان“ ۽ ”وهاڙي“ سان آهي. منهنجي من ۾ آيو ته کين چوان ته اخوت جو ٻيڙو ايندڙ منزل جي سفر جي لاءِ بي قرار آهي. ڪنن ۾ خواجه غلام فريد جي هڪ مشهور ڪافيءَ جو هڪ مشهور بندگونجڻ لڳو.
پیلھوں پکیاں نی وے
آ چُنوں رل مل یار
مفهوم هن ريت اٿس ته.... پيلهون (ريگستان جو هڪ گل) ٽڙي چڪا آهن، چوڏس بهار جهڙو ڏيک آهي. اي منهنجا سنگتي! اچ ته گڏجي خوشيءَ جون اهي گهڙيون ميڙيون. اچ ته ايندڙ منزل ڏانهن روانا ٿيوان. چشتيان، وهاڙي، ڏکڻ پنجاب، سڄو پاڪستان... سڄي ڪائنات خواهش جي هڪ نقطي ۾ گڏجي ويئي.