سفرناما

اخوت جو سفر

هن ڪتاب جي شروعات هارورڊ يونيورسٽيءَ جي هڪ سفر سان ٿئي ٿي. آمريڪا جو هي سفرنامو اصل ۾ اخوت جو ئي سفر آهي. يارهن سالن تي ٻڌل، اخوت جي شروعات، اُن جو فلسفو، اصول، طريقي ڪار، ان جا گُڻ ۽ اوڳُڻ، امڪانن جا نوان اُفق، ائين کڻي چئجي ته اهو سفر در سفر آهي. هڪ اهم سفر، جيڪو هلندي گهمندي ٿيو ۽ ٻيو اهو سفر جيڪو خيالن ۾ ٿيو.
Title Cover of book اخوت جو سفر

4.18: هن جو جلوه مون کي متاثر ڪري نه سگهيو

يونيورسٽي جي حدن مان نڪري به آئون يونيورسٽي ۾ ئي رهيس. چئني ڏسائن پکڙيل ساهه سڌير ساروڻيون. مون کي ياد آيو ته اها يونيورسٽي آمريڪا جي هڪ صدر جي چوڻ تي قائم ڪئي ويئي هئي. پوءِ ياد آيم ته يونيورسٽيءَ کان ڪوهين ڏور هڪ ملڪ آهي پاڪستان ۽ پاڪستان جي هڪ ڏورانهين هنڌ تي هڪ ننڍو پرائمري اسڪول آهي، ان پرائمري اسڪول کي ڪنهن صدر نه پر ڪجهه دردمند انسانن پاڻ ۾ سؤ سؤ رپيا ڦوڙي ڪري ٺاهيو. هنن جي شهر ۾ تعليمي ادارا بنهه گهٽ هئا. ٻارڙا گهٽين ۾ مٽي ليٿڙبا ۽ رلندا وتندا هئا. انهن ماڻهن ’انجمن اسلاميه‘ جي نالي سان هڪ ادارو ٺاهيو. پاڻ ۾ ڦوڙي ڪيائون ۽ شهر جي هڪ علائقي ۾ ٻه گهر مسواڙ تي ورتائون. ائين پنهنجي مدد پاڻ تحت هڪ اسڪول وجود ۾ اچي ويو. جنهن جو نالو ’اسلاميه پرائمري اسڪول ڪماليا‘ رکيو ويو.اسڪول جو بنياد درد جي دولت تي تعمير ٿيو. سو قبوليت جو اعزاز ڪيئن نه ملي ها. ٿوري ئي وقت ۾ اهو اسڪول سڄي ضلع جو سٺو اسڪول بنجي ويو. شهر جي ٻارن ۾ چٽاڀيٽي جو امتحان ٿيندو هو ۽ جيڪي سٺا هوندا هئا، سي ان اسڪول جي لاءِ کڄي ويندا هئا. باقي جيڪي بچندا هئا، سي حڪومت جي اسڪولن ۾ هليا ويندا هئا. ان اسڪول جو فرش ٽٽل، دريون ڀڳل، دروازن جا انجيز اُکڙيل، پاڻي پيئڻ جي لاءِ هئنڊ پمپ، جنهن جو هٿيو اڪثر ڪري گم رهندو هو. ڇتيون ٽمندڙ، ٽاٽ جا پردا، استادن جي لاءِ مختلف ڊزائينن جون ڪرسيون، ٻارڙا ئي استادن جي لاءِ ڪرسيون کڻندا هئا ۽ اسڪول جي ڪمرن جي صفائي ڪندا هئا. نه راند روند جو ميدان ۽ نه ئي وري ڪا لئبرري، نه ڪاڪوس خانو، نه بورڊ. بجلي ته سڄي شهر ۾ نه هئي، پنج استاد پڙهائيندا هئا، جن مان به اڪثر اڻ سکيا ورتل، استاد غلام محمد، ضمير حسين، مسڪين ڪمالوي، عبادت علي ۽ نظامي صاحب، ٽي استاد بهترين ڪردار جا حامل محنتي، فرشتي صفت، جڏهن ته ٻه محنت کان لنوائيندا هئا ۽ ڪڏهن ڪڏهن گاريون به ڏيندا هئا. هڪ ڀيري ڪلاس ۾ هڪ ٻارڙي جو مُٽ وهي ويو، استاد ڪُٽڪو ڏنس ۽ پوءِ پُڇيس ته هن ائين ڇو ڪيو ته ٻارڙي وراڻيو هو پاڻ تي ڪيترو جبر ڪري ها. تنهن تي استاد سختي مان چيس اسڪول جي ٻاهر گهٽي ۾ جيڪا نالي آهي، اها وري ڇا جي لاءِ آهي؟ ان هوندي به اسلاميه پرائمري اسڪول علائقي جو بهترين اسڪول هو. اتان جا پڙهيل ٻارڙا ڪنهن به هاءِ اسڪول ۾ وڃي ٿي سگهيا. امريڪين يونيورسٽي ۾ موجود سهولتون ۽ آسائشون ڏسي مونکي هزارين ميل پري الائجي ڇو اهو اسڪول ياد آيو. شايد ان ڪري ته مون به پنهنجي زندگيءَ جا ٻه سال ان اسڪول ۾ گهاريا هئا. سوڙهين گهٽين جي وچ ۾ اهو اسڪول منهنجي يادن ۾ وسيل رهي ٿو. اتان نڪري گورنمينٽ ڪاليج، ڪنگ ايڊورڊ ميڊيڪل ڪاليج، سول سروسز اڪيڊمي ۽ امريڪن يونيورسٽي تائين جو سفر... مون کي آمريڪا ۾ جڏهن به اهو اسڪول ياد آيو ته منهنجي دل ٿورن سان ڀرجي ويئي ۽ منهنجو ڪنڌ نوڙت سان جهڪڻ لڳو. پوءِ ڪڏهن ڪڏهن اسلاميه اسڪول ڪماليا ۾ گذريل انهن ٻن سالن کان اڳ وارا ٻه سال ياد اچن ٿا، جڏهن هڪ فرشته صفت انسان سائين خواجه عبدالستار منهنجو استاد هو. خواجه صاحب مونکي گهر پڙهائڻ ايندو هو. هن مون کي شروعاتي الف بي ۽ سهڻي صورتخطي سيکاري. سندس چوڻ هو ته جنهن جا اکر سٺا هوندا آهن، ان جي سوچ ۽ عمل به سٺو هوندو آهي. هن مونکي جيڪو پهريون شعر ياد ڪرايو، اهو هي هو:
خیرہ نہ کر سکا مجھے جلوہء دانشِ فرنگ،
سرمہ ہے میری آنکھ کا خاکِ مدینہ و نجف۔
ڳچ وقت تائين مونکي اُن شعر جي معنيٰ سمجهه ۾ نه آئي ۽ نه ئي مونکي خبر پئي ته مونکي اهو شعر ڇو ياد ڪرايو ويو آهي. خواجه صاحب تمام گهٽ ڳالهائيندو هو. هو اڪثر خاموش رهندو هو. کيس شايد خبر هئي ته اهو شعر ڇو ياد ڪرڻ ضروري آهي. آئون روزانو اهو شعر ٽي ڀيرا سليٽ تي لکندو هوس ۽ ايترائي ڀيرا وڏي سڏ کيس ٻُڌائيندو هوس. خبر ڪونهي ته ڪيترو عرصو آئون اهو عمل ورجائيندو رهيس. هڪ سال يا پورا ٻه سال. ايستائين جو اهي لفظ منهنجي شعور ۽ لاشعور ۾ ويهي رت جي هر ڦڙي ۾ گهڙي ويا. مون کي يقين آهي ته مواخات جي پيغام سان منهنجي محبت ان شعر جي ڪري آهي. سرمہ ہی میری آنکھ کا خاک مدینا و نجف.